Bước vào sinh hoạt chung của ASEAN, việc đầu tiên ta phải xử lý là ký Hiệp định khung về chương trình ưu đãi thuế quan có hiệu lực chung cho Khu vực mậu dịch tự do ASEAN - một điều còn lạ lẫm đối với nước ta. Với sự hợp tác, hỗ trợ thân thiện từ các nước thành viên đi trước, vượt qua những bỡ ngỡ ban đầu, nước ta đã gia nhập thể chế thương mại tự do khu vực, thu được nhiều lợi ích thiết thân nhờ mở rộng thị trường, tranh thủ thêm vốn đầu tư, tập dượt để hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng hơn, cùng các nước thành viên tạo dựng một khu vực phát triển năng động, đầy hấp dẫn đối với các đối tác bên ngoài. Về sau này, khi được cử làm Bộ trưởng Thương mại, tôi đã có dịp cùng các đồng nghiệp trong Khối thúc đẩy hơn nữa quá trình tự do hóa và hội nhập khu vực thông qua nhiều thể chế, trong đó có thể chế hợp tác Tiểu vùng sông Mê Công, Hành lang Ðông - Tây... Qua sự trải nghiệm thực tế, nay có đủ cơ sở để khẳng định rằng, mục tiêu hàng đầu của ASEAN khi ra đời là "thúc đẩy tăng trưởng kinh tế" đang đi vào cuộc sống, đem lại lợi ích cho mọi thành viên.

Lô-gíc cuộc sống trong khu vực (và không chỉ ở khu vực) mách bảo rằng, không thể có phát triển, không thể có thịnh vượng nếu không có hòa bình, ổn định. Cũng chính vì vậy mà ngay khi ra đời, ASEAN đã nêu ra mục tiêu thứ hai là "thúc đẩy hòa bình và ổn định khu vực". Trong chương trình nghị sự của sinh hoạt nội khối cũng như với các đối tác bên ngoài, nội dung này luôn chiếm vị trí hàng đầu.

Một trong những nhân tố có thể gây mất ổn định khu vực, dù muốn hay không, vẫn là sự căng thẳng trên Biển Ðông, không phải do sự tranh chấp giữa một số nước thành viên ASEAN mà là với bên ngoài. Chẳng thế mà ngay từ năm 1992, khi nước ta còn là quan sát viên của ASEAN, Hiệp hội đã thông qua Tuyên bố Ma-ni-la về Biển Ðông - tiền thân của Tuyên bố về ứng xử trên Biển Ðông (DOC) giữa ASEAN và Trung Quốc được thông qua mười năm sau. Ðiều đó cho thấy, tình hình Biển Ðông từ lâu đã là mối quan tâm chung chính đáng của tất cả các nước trong khu vực dù có liên quan trực tiếp hay không.

ASEAN không chỉ chăm lo cho ổn định ở khu vực mình mà luôn có thái độ trách nhiệm đối với an ninh toàn cầu. Chẳng thế mà văn bản pháp lý đầu tiên liên quan an ninh mà nước ta ký kết ngay khi gia nhập ASEAN là Hiệp ước về Khu vực Ðông - Nam Á không có vũ khí hạt nhân. Cũng ngay từ ngày đầu gia nhập, nước ta đã tích cực tham gia một sinh hoạt quan trọng của Hiệp hội là Diễn đàn an ninh khu vực (ARF) mà ở đó nhiều vấn đề an ninh được đề cập thẳng thắn, kể cả vấn đề phi hạt nhân trên bán đảo Triều Tiên, vấn đề Biển Ðông...

Chứng kiến và tham gia quá trình bàn thảo đề tài sống còn này, tôi càng thấm thía chân lý: hòa bình không thể chia cắt, một nhà bị cháy, cả xóm phải xúm vào dập lửa. Với nhận thức ấy, các nước ASEAN thường hành động cùng nhau để gìn giữ sự yên bình của khu vực và góp phần vào sự ổn định của Ðông Á và thế giới.

Sinh hoạt với bạn bè ASEAN, tôi quen dần với thuật ngữ "cách ứng xử ASEAN". Thật tình ra thì giữa một chục nước có lịch sử khác nhau, văn hóa khác nhau, trình độ phát triển khác nhau, chế độ chính trị - xã hội khác nhau thì làm sao lúc nào cũng đều đồng lòng, nhất trí trong mọi việc được? Chỉ có điều là ASEAN có truyền thống bên cạnh sự quan tâm bảo vệ lợi ích riêng luôn cố gắng đi tới thống nhất về lợi ích chung, nhất là trên những vấn đề liên quan tới sự đoàn kết, thống nhất nội khối, bảo đảm hòa bình, ổn định và hợp tác để từ đó tìm ra phương cách ứng xử thỏa đáng và đây cũng là lợi ích thiết thân của mỗi nước.

Tôi nhớ mãi Cấp cao Hà Nội 1998. Tuy ASEAN đã thống nhất mở rộng Hiệp hội ra cả mười nước Ðông - Nam Á, trong đó có việc kết nạp Cam-pu-chia nhưng vào thời điểm đó, ở Cam-pu-chia có một số khó khăn nội bộ nên một số thành viên còn lưỡng lự. Cuộc thảo luận diễn ra khá gay go tới tận đêm khuya, thậm chí có lúc rơi vào bế tắc. Việt Nam có thể nói đã "đặt cược" uy tín của nước chủ nhà và nước chủ trì Hội nghị vào việc kiên trì đề nghị phải kết nạp Cam-pu-chia. Tuy nhiên, vào phút chót, vừa giữ vững sự ủng hộ đối với Cam-pu-chia, vừa duy trì đoàn kết nội khối, Thủ tướng Phan Văn Khải đã vận dụng "con đường ASEAN", đưa ra giải pháp linh hoạt: Cấp cao Hà Nội chính thức tuyên bố kết nạp Cam-pu-chia làm thành viên, còn lễ kết nạp sẽ tổ chức sau. Thật trọn vẹn đôi đường!

Một phần nhờ sự đoàn kết và phương cách ứng xử linh hoạt như vậy, cho nên ASEAN là một tổ chức khu vực vào loại thành công bậc nhất, tranh thủ được sự tôn trọng của mọi nước lớn nhỏ, gần xa. Lần đầu tham gia Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN trong đoàn Việt Nam, tôi rất ấn tượng về sự hiện diện của các Bộ trưởng Ngoại giao Mỹ, Nhật Bản, Trung Quốc, Ô-xtrây-li-a, Niu Di-lân, Ca-na-đa, Liên hiệp châu Âu, lâu dần có thêm Ấn Ðộ, Nga... Thế rồi, một năm sau khi gia nhập ASEAN, nước ta đã cùng các nước thành viên nêu ra sáng kiến hình thành Diễn đàn Á - Âu quy tụ không chỉ ASEAN mà là cả Ðông Á, với các thành viên EU. Nhân đây tôi bỗng nhớ lại "sáng kiến" của ta đặt tên tắt cho Diễn đàn này là ASEM thay vì ý định lúc đầu đặt tên là AEM trùng với tên tắt của Hội nghị Bộ trưởng kinh tế ASEAN hay EAM, trong đó, ASEAN tuy đã đề xuất sáng kiến nhưng lại "lép vế" đứng sau chữ "E" là châu Âu.