Nguyên nhân:

- Kinh tế nông nghiệp sa sút, đời sống nhân dân Bắc Kì khó khăn, một bộ phận phải phiêu tán lên Yên Thế, họ sẵn sàng nổi dậy đấu tranh.

- Khi Pháp thi hành chính sách bình định, nhân dân Yên Thế đã nổi dậy đấu tranh
 

Khởi nghĩa Yên Thế có những đặc điểm khác so với những cuộc khởi nghĩa cùng thời đó là:

- Mục tiêu: bảo vệ xóm làng, cuộc sống của mình, không phải là khôi phục chế độ phong kiến, bảo vệ ngôi vua như các cuộc khởi nghĩa cùng thời.

- Lãnh đạo: không phải các văn thân, sĩ phu mà là những người xuất thân từ nông dân với những phẩm chất đặc biệt (tiêu biểu là Hoàng Hoa Thám): căm thù đế quốc, phong kiến, mưu trí, dũng cảm, sáng tạo, trung thành với quyền lợi của những người cùng cảnh ngộ, hết sức thương yêu nghĩa quân.

- Lực lượng tham gia: đều là những người nông dân cần cù, chất phác, yêu cuộc sống.

- Địa bàn hoạt động: khởi nghĩa Yên Thế nổ ra ở vùng rừng núi trung du Bắc Kì.

- Về cách đánh: nghĩa quân Yên Thế có lối đánh linh hoạt, cơ động, giảng hòa khi cần thiết,...

- Thời gian tồn tại: cuộc khởi nghĩa tồn tại dai dẳng suốt 30 năm, gây cho địch nhiều tổn thất.

- Ý nghĩa: khởi nghĩa Yên Thế tiêu biểu cho tinh thần quật khởi của nông dân, có tác dụng làm chậm quá trình xâm lược, bình định vùng trung du và miền núi phía Bắc của thực dân Pháp.

- Tính chất: là một phong trào yêu nước, không nằm trong phong trào Cần Vương.

Khởi nghĩa Yên Thế diễn ra vào cuối thế kỷ X thời nhà Đinh, được khởi phát bởi hai anh em Trần Cảnh và Trần Tự Khánh. Nguyên nhân chính của khởi nghĩa là do sự bất bình của các nông dân với chính sách áp bức của chính quyền nhà Đinh, đặc biệt là chính sách thu thuế nặng nề. Khởi nghĩa Yên Thế đã diễn ra một cách khá thành công và kéo dài gần 20 năm, cho thấy sự khát khao giải phóng dân tộc của nhân dân Việt Nam từ rất sớm.

Ý nghĩa của khởi nghĩa Yên Thế là mở đầu cho chuỗi các cuộc khởi nghĩa của dân tộc Việt Nam trong quá trình chống lại sự xâm lược và đô hộ của các thế lực ngoại xâm. Khởi nghĩa Yên Thế đã khơi nguồn cho sự tự chủ của nhân dân, tôn vinh giá trị dân tộc và nhân văn, và cùng nhau đấu tranh chống lại sự áp bức, đô hộ của các thế lực khác nhau.

Khởi nghĩa Yên Thế cũng khác biệt so với các cuộc khởi nghĩa cùng thời ở điểm là nó được dẫn dắt bởi những lãnh tụ có tri thức, tài năng và tầm nhìn xa hơn, đem lại những chiến thắng tương đối ổn định. Tuy nhiên, những cuộc khởi nghĩa khác như động dục, bội nghĩa, đảo chính… có những đặc trưng riêng của nó, được khởi xướng bởi các tầng lớp dân chúng, thể hiện rõ sự khát khao giành lại độc lập và tự do của dân tộc.