Bài ca dao “Thương thay thân phận con tằm gồm có tám câu lục bát. Hai chữ “thương thay” được điệp lại bốn lần và đứng ở vị trí đầu câu “lục” đã làm cho giọng điệu bài ca dao đầy xót thương.

            “Con tằm” và “lũ kiến là hai ẩn dụ nói về những thân phận “nhỏ bé” sống âm thầm dưới đáy xã hội cũ. Thật đáng “thương thay", thương xót cho những kiếp người phải làm đầu tắt mặt tối mà chẳng được ăn, được hưởng một tí gì! Khác nào một kiếp tằm, một kiếp kiến !

“Thương thay thân phận con tằm,
Kiểm ăn được mấy phải nằm nhả tơ.
Thương thay lũ kiến li tỉ,
Kiếm ăn được mấy phải đi tìm mồi”

             Kiếp tằm “phải nằm nhả tơ”, kiếp kiến “phải đi tìm mồi”, nhưng “kiếm ăn được mấy”. Điệp ngữ “kiếm ăn được mấy” cất lên hài lần đã tố cáo và phản kháng xã hội cũ bất công, kẻ thì “ngồi mát hưởng bát vàng”, “kẻ ăn không hết, người lần không ra”.

             Hạc, chim, con cuốc, là ba ẩn dụ nói về những thân phận, số phận nếm trải nhiều bi kịch cuộc đời. “Hạc” muốn tìm đến mọi chân trời, muốn “lánh đường mây" để thỏa chí tự do, phiêu bạt. “Chim” muốn bay cao, bay xa, tung hoành giữa bầu trời, nhưng chỉ “mỏi cánh” mà thôi. Đó là những cuộc đời phiêu bạt, những cố gắng vô vọng của người lao động trong xã hội cũ, thật “thương thay” thật đáng thương !

“Thương thay hạc lánh đường mây,
Chim bay mỏi cánh biết ngày nào thôi”

             Thân phận con cuốc càng đáng “thương thay” ! Nó đã “kêu ra máu” giữa trời mà “cố người nào nghe”, nào có được cảm thông, được san sẻ. “Con cuốc” trong văn cảnh này biểu hiện cho nỗi oan trái, cho nỗi đau khổ của nhân dân lao động không được lẽ công bằng nào soi tỏ. Càng kêu máu càng chảy, càng đau khổ tuyệt vọng:

“Thương thay con cuốc giữa trời,
Dầu kêu ra máu có người nào nghe”

              Ngoài cách sử dụng điệp ngữ và ẩn dụ, những câu hát than thân này còn được diễn tả dưới hình thức câu hỏi tu từ: “kiếm ăn được mấy”, “biết ngày nào thôi”; “có người nào nghe”. Giá trị phản kháng và tố cáo càng trở nên sâu sắc, mạnh mẽ.

Dù đã xuất hiện từ rất lâu nhưng với âm hưởng nhẹ nhàng, câu từ gần gũi, dễ nhớ, dễ thuộc, những bài ca dao dân ca Việt Nam vẫn còn được lưu truyền cho tới ngày nay. "Thương thay thân phận con tằm" là một bài ca dao như thế.

Bài ca dao gồm có tám câu lục bát. Tác giả dân gian đã mượn hình ảnh quen thuộc là "con kiến","con tằm", "con hạc", "con cuốc" để nói về cuộc sống bần hàn, khổ cực của những kiếp người ở dưới đáy của xã hội cũ.

Bài ca dao được bắt đầu bằng lối viết quen thuộc của ca dao than thân - "Thương thay":

"Thương thay thân phận con tằm
Kiếm ăn được mấy phải nằm nhả tơ"

Con tằm vốn được sinh ra để làm công việc tạo tơ, cho ra đời những sợi tơ óng ánh và cuộc đời nó sẽ kết thúc khi nó hoàn thành công việc của mình. Cả cuộc đời ngắn ngủi chỉ biết "rút hết ruột mình" để rồi cuối cùng còn lại là cái vỏ nhộng vô hồn, xấu xí. Sinh ra để làm đẹp cho người nhưng lại phải tự kết liễu đời mình cho công việc đó. Nhân dân lao động trong xã hội xưa cũng thế. Họ phải làm lụng vất vả, bị vắt kiệt sức lao động của mình. Họ phải chịu cuộc sống khổ sai, bóc lột để phục vụ cho bọn tham quan, địa chủ chỉ biết hưởng lợi, sống cuộc sống xa xỉ mặc cho họ có "gục chết giữa đường" cũng không mảy may một chút thương tiếc. Rồi cũng giống như tằm, hết lứa tằm này lại có lứa tằm khác, con người cũng thế. Từ đời cha đến con, hết đời này qua đời khác luôn phải chịu cuộc sống bần hàn, bị đày đọa như vậy. Hình ảnh con tằm bị bòn rút tận ruột gan đã khiến người đọc hiểu được bao nỗi vất vả, cay đắng bị dồn nén mà con người sống trong xã hội phong kiến phải chịu đựng. Nhưng bi thương đâu chỉ dừng lại ở đó. Từ thân phận "con tằm", tác giả dân gian lại tiếp tục hé mở thêm về cuộc sống đầy gian khổ của mình:

"Thương thay lũ kiến li ti
Kiếm ăn được mấy phải đi tìm mồi"

Nếu đã từng nhìn thấy một đàn kiến đang trên đường kiếm mồi về tổ chắc hẳn bạn sẽ hiểu ra tại sao tác giả dân gian lại sử dụng hình ảnh ẩn dụ này. Con kiếm vốn bé li ti và sức ăn của nó cũng thế nhưng lúc nào nó cũng ở trong trạng thái vội vàng, hấp tấp đi kiếm mồi. Nó kiếm ăn mải miết, kiếm ăn không ngừng nghỉ và thực chất là để nuôi những con kiếm chúa chỉ biết nằm sẵn trong hang và chờ được ăn. Con người cũng vậy. Cả cuộc đời họ làm lụng, kiếm sống, "bán mặt cho đất, bán lưng cho trời" rồi cuối cùng cũng là để phục vụ kẻ khác - những kẻ chỉ biết "ngồi mát ăn bát vàng".

Bốn câu thơ sau của bài ca dao cũng đáng thương chẳng kém với hình ảnh "con hạc", "con cuốc":

"Thương thay hạc lánh đường mây
Chim bay mỏi cánh biết ngày nào thôi
Thương thay con cuốc giữa trời
Dầu kêu ra máu có người nào nghe"

Hình ảnh cánh chim hạc gầy gò, cứ mải miết, mải miết bay trên bầu trời cao rộng lớn không biết khi nào sẽ dừng, không có điểm dừng. Chúng bay một cách miệt mài và đầy kiên nhẫn đã gợi ra hình ảnh của những người dân cả đời chỉ biết sống cam chịu, nhẫn nhục. Cả cuộc đời họ vất vả làm lụng, miệt mài cày cuốc nhưng cả cuộc đời chỉ biết sống trong vô vọng với tương lai tăm tối, mù mờ, không biết rõ ngày mai.

Kết thúc bài ca dao là hình ảnh than cuốc gầy guộc cùng tiếng kêu khắc khoải, da diết nhưng nào có ai hay, ai thấu? m thanh hòa vào không gian cũng giống như sự khổ cực của con người bị che lấp bởi sự vô cảm, xấu xa. Trong xã hội cũ, nhân dân lao động chính là những con người thấp cổ bé họng, họ sống ở đáy của xã hội, lời nói của họ không có trọng lượng và chẳng có ai lắng nghe vì thế mà họ cứ phải sống kiếm sống bần hàn hết ngày này qua ngày khác, kiếp này qua kiếp khác.

Bốn hình ảnh khác nhau nhưng đều có một điểm chung là nói về sự khổ cực của con người. Vậy mới thấy nhân dân lao động bần hàn ấy, họ đã phải chịu bao nhiêu khổ cực, bao nhiêu cay đắng mới có thể thốt ra những lời than ai oán, xót xa đến thế?