Trong lịch sử văn học Việt Nam, khi nhắc tới nhà văn – đại thi hào dân tộc Nguyễn Du, người ta thường nhắc ngay đến Truyện Kiều, một tác phẩm kiệt tác “lừng danh muôn thuở”. Tác phẩm đã khắc họa rõ nét về một nhà văn kiệt xuất, tài năng thiên phú của Nguyễn Du, đặc biệt trong đoạn trích “Cảnh ngày xuân” đã cho thấy tài tả cảnh tuyệt vời của ông cũng như bút pháp tả cảnh ngụ tình tài ba.

     Sau một ngày cùng nhau đi du xuân, gặp gỡ những người tâm đầu ý hợp với mình, thời điểm kết thúc lễ hội cũng chính là lúc chị em Thúy Kiều phải ra về, giống như một cuộc vui nào rồi cũng sẽ đến lúc tàn. Không khí buổi sáng lễ hội náo nức, đông vui và nhộn nhịp bao nhiêu thì lúc chiều tà lễ hội lại càng ảm đạm và lắng đọng bấy nhiêu.

“Tà tà bóng ngả về tây

Chị em thơ thẩn dang tay ra về”

     Sáu câu thơ cuối bài của đoạn trích “Cảnh ngày xuân” đã miêu tả cảnh vật và tâm trạng của chị em Thúy Kiều khi đi du xuân trở về. Trước tiên là không khí của lễ hội, khi hội đã tàn, kéo theo cái không khí rộn ràng náo nức cũng không còn, mọi thứ lắng đọng và mờ nhạt dần. Từ láy “tà tà” vừa gợi ra hình ảnh chiều tà lại vừa gợi ra nhịp vận động chậm rãi, từ từ như đang níu kéo khoảnh khắc tươi đẹp của ngày xuân trước khi chìm vào trong bóng đêm. Hình ảnh chiều tà cũng đồng điệu với chính tâm trạng của chị em Thúy Kiều khi đi du xuân trở về. Từ “thơ thẩn” đã biểu lộ rõ trạng thái vô thức, nuối tiếc, luyến lưu của hai chị em sau lễ hội. Dang tay nhưng không phải vì vui sướng mà là sự sẻ chia nỗi buồn không thể nói hết được của tâm trạng con người.

“Bước dần theo ngọn tiểu kê

Lần theo phong cảnh có bề thanh thanh”

     Hai chị em Kiều trơ về bước dọc theo dòng suối nhỏ bên đường, đó là bước chân nhẹ nhàng, chậm rãi như nửa muốn đi nưa muốn dừng. Không gian náo nhiệt đã không còn, thay vào đó là không gian rộng vắng, thơ mộng của cảnh vật, cảnh vật đẹp ngay cả trong cái tĩnh lặng, trầm lắng.

“Nao nao dòng nước uốn quanh

Nhịp cầu nho nhỏ cuối ghềnh bắc qua”

     Từ láy “nao nao” được tác giả sử dụng hằm gợi lên hình ảnh của một dòng chảy nhẹ nhàng, dòng nước uốn quanh bên đường tạo ra cái động trong bức tranh tĩnh, hay chính là một khung cảnh động nhưng vẫn tĩnh lặng. Nhịp cầu nhỏ bắc qua là một hình ảnh vừa quen thuộc, vừa gần gũi và giản dị, không hề mới lạ nhưng lại mang những cảm xúc mới mẻ cho hai chị em Thúy Kiều, cũng như cho chính người đọc.

     Có thể thấy, bức tranh chị em Thúy Kiều đi du xuân trở về trong đoạn trích “Cảnh ngày xuân” đã đối lập hoàn toàn với sự náo nhiệt, nhộn nhịp và đông vui của buổi sáng. Chiều tà, lễ hội kết thúc, mọi người ra về và bức tranh mùa xuân lại đẹp theo một cách khác. Đó là sự hấp dẫn trong vẻ tĩnh lặng, êm đềm, trầm lắng và nhẹ nhàng, thơ mộng của lễ hội mùa xuân khi sắp tàn.

Khác với khung cảnh rạo rực, vui tươi vào buổi sớm của tiết thanh minh, buổi chiều Cảnh ngày xuân lại được Nguyễn Du khắc họa nhuốm một màu man mác, trầm lắng. Sáu câu thơ cuối trong bài Cảnh ngày xuân vẽ lên một nỗi niềm ưu tư, một nghệ thuật tả cảnh ngụ tình đầy dụng ý bậc cao của tác giả:

“Tà tà bóng ngả về Tây

Chị em thở thẩn dan tay ra về

Bước dần theo ngọn tiểu khê

Lần xem phong cảnh có bề thanh thanh

Nao nao dòng nước uốn quanh

Dịp cầu nho nhỏ cuối ghềnh bắc ngang.”

Không còn những nô nức, hồ hởi như ở đoạn đầu, đến đây giọng thơ lắng xuống, chậm dãi từng khắc như kéo dài ra một nỗi buồn da diết mênh mang, lênh láng đến xót lòng. Trong cái bức tranh buổi chiều man mác ấy có sự đan xen hài hòa của 3 màu sắc hữu tình: đó là thời gian là cảnh vật và không thể thiếu đó là con người.

Nguyễn Du thật khéo léo, tài tình khi mở ra khung cảnh hoàng hôn trữ tình, xuyến xao thật nhẹ nhàng, thật tự nhiên:

“Tà tà bóng ngả về Tây”

“Tà tà” gợi ra những ánh nắng nhè nhẹ đang lả lướt buông về phía cuối phương trời xa. Một chút chậm rãi, một chút chùng chình như muốn níu lại những khoảnh khắc tươi đẹp cuối cùng còn sót lại của cảnh ngày xuân. Cái nhịp sống chậm rãi, vô tình, đỏng đảnh ấy khiến cho buổi chiều hiện về không mang màu sắc thê lương, buồn tủi, đớn đau quen thuộc như trong văn học cổ.

Những ánh nắng xế chiều buông xuống, khoác lên cảnh vật chiếc áo bảng lảng nỗi buồn:

“Bước dần theo ngọn tiểu khê

Lần xem phong cảnh có bề thanh thanh

Nao nao dòng nước uốn quanh

Dịp cầu nho nhỏ cuối ghềnh bắc ngang.”

Tác giả đã vận dụng linh hoạt các cảnh vật: ngọn tiểu khê; dòng nước; dịp cầu, ghềnh nước để tô vẽ nên bức tranh cảnh trời chiều. Đây là những cảnh vật đặc sắc, có thể khắc họa được rõ nét nhất dòng chuyển dịch chậm rãi của thời gian. “Ngọn tiểu khê” đang in những bóng dài lên cung đường; dòng nước quẩn quanh uốn khúc, róc rách; dịp cầu cuối ghềnh bắc ngang,… tất cả như đang ánh lên một nỗi bâng khâng, nuối tiếc, tiếng nấc rủ rỉ, trơ trọi, vướng mắc đến nao lòng.

Hàng loạt các từ láy được đặc tả như: “nao nao; thanh thanh; nho nhỏ”  làm dịu lại khung cảnh chiều tà; không đìu hiu; héo hắt mà vẫn thanh tao, lãng mạn. Dù nhỏ bé, cô quạnh, lững lờ nhưng vẫn đẹp, vẫn dịu nhẹ đến nao lòng người. Một nét vẽ với gam màu ấm lững lờ làm nức lòng bao lữ khách thanh minh.

Các cảnh vật được soi chiếu dưới ống kính từ gần đến xa, từ nhỏ bé đến to lớn. Một vài nét khắc họa lại vẽ được trọn vẹn một bức tranh xế chiều tuyệt đẹp đến thế. Thật huyền diệu và uyên bác biết chừng nào.

Một bức tranh muốn đẹp, muốn có hồn, muốn đậm sâu trong lòng độc giả thi không thể không có nhưng dáng dấp nhỏ bé của con người. Nguyễn Du sâu sắc vô cùng khi vận dụng khéo léo quy luật tả cảnh ngụ tình trong thơ văn xưa cổ: “Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu / Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ.” Cảnh vật thời gian như nhuốm màu tâm trạng của lòng người tơ vương:

“Chị em thơ thẩn dan tay ra về

Bước dần theo ngọn tiểu khê

….

Nhìn xem phong cảnh có bề thanh thanh.”

Nếu như vào tiết trời sáng thanh minh tươi đẹp, dịu mát, căng tràn nhựa sống thì đến đây trời đã về cái cuối chiều, bữa tiệc vui nào cũng đến hồi kết. Con người trở về với cái chốn bình yên, với cái nhịp sống chậm rãi cuối ngày tàn. Những từ láy không chỉ miêu tả tâm trạng mà còn gợi nên lòng người. Hai chữ “thơ thẩn” bộc lộ trạng thái bần thần, nuối tiếc, lạc lõng, bơ vơ của chị em Kiều khi ra về. Hàng loạt các từ láy được đặt liên tiếp cuối mỗi câu thơ: “nao nao; thanh thanh; nho nhỏ” như một điệp khúc láy lại, xoáy sâu vào nỗi vô thức của dòng cảm xúc sâu lắng ấy. Một nỗi buồn da diết, miên man, kéo dài man mác.

Cảnh vật tĩnh lặng nhưng lòng người lại chẳng bình yên. Cụm từ “dang tay” được đăt chen ngang giữa dòng thơ như đang cố níu lại, cố tận hương nốt những dư vị ngọt ngào, đẹp đẽ cuối cùng còn sót lại của tiết Thanh minh tháng ba. Và phải chăng “dang tay” như cái ôm sẻ chia, cái ôm đồng cảm với nỗi niềm dạt dào của hai chị em Kiều.

Cảnh và người như giao hòa vào nhau, nâng đỡ nhau, tô điểm nhau làm nên một bức tranh cuối ngày thật đẹp, thật hòa quyện, khe khẽ sầu cay.

Đoạn thơ tuy ngắn nhưng lại được tác giả đầu tư công phu nhiều bút pháp nghệ thuật độc đáo, vừa cổ điển vừa hiện đại lại đậm chất thi vị. Nhịp thơ như dòng trôi nhẹ nhàng, lững lờ với các thanh trắc đan xen, nối nhau liên tiếp. Nghệ thuật tả cảnh ngụ tình cổ điển đặc sắc. Tất cả đã vẽ nên một bức tranh ánh chiều chan chứa màu sắc; âm thanh; và cả hồn người lay động. Một bức tranh chân thực nhưng lại ý nghĩa, tâm trạng vô ngần. Bức vẽ cũng như cánh cửa mở ra những dự cảm bất lành, chông chênh trong cuộc đời Kiều về sau này.

Hội xuân kết thúc cũng là lúc Kiều trở về với cuộc sống như ngày thường? Nhưng liệu rằng Kiều có còn được “bình yên sống trọn một kiếp người” trốn khuê các? Liệu rằng cuộc sống của Kiều có êm đềm, tươi đẹp như sắc tài của nàng. Bức tranh Cảnh ngày xuân đặc biệt là sáu câu thơ cuối đã hé lộ phần nào cuộc đời của người con gái sắc sảo ấy. Những câu thơ như làm dậy lại một nỗi niềm xưa cũ đầy bâng khuâng luyến lưu đầy dư vị.