LƯU BÌNH – DƯƠNG LỄ (trích đoạn) Tóm tắt phần trước: Lưu Bình và Dương Lễ là hai người bạn tâm giao từ thuở thiếu thời. Dương Lễ nhà nghèo, còn Lưu Bình giàu có nên Bình đã đem bạn về nhà ở, ăn cùng mâm, học cùng đèn, tình bạn hữu rất tương đắc. Dương Lễ biết phận mình là con nhà nghèo nên ra sức học, còn Lưu Bình cậy mình có của nên lười biếng, ham chơi. Đến khoa thi, Dương Lễ thi đậu được bổ ra làm quan. Còn Lưu Bình thì thi rớt nên sinh ra chán nản, ăn chơi hơn trước, thi mãi không đậu. ...

LƯU BÌNH – DƯƠNG LỄ

(trích đoạn)

Tóm tắt phần trước: Lưu Bình và Dương Lễ là hai người bạn tâm giao từ thuở thiếu thời. Dương Lễ nhà nghèo, còn Lưu Bình giàu có nên Bình đã đem bạn về nhà ở, ăn cùng mâm, học cùng đèn, tình bạn hữu rất tương đắc. Dương Lễ biết phận mình là con nhà nghèo nên ra sức học, còn Lưu Bình cậy mình có của nên lười biếng, ham chơi. Đến khoa thi, Dương Lễ thi đậu được bổ ra làm quan. Còn Lưu Bình thì thi rớt nên sinh ra chán nản, ăn chơi hơn trước, thi mãi không đậu.

Trích đoạn dưới đây nói về cảnh Lưu Bình sau khi thi trượt, sực nhớ đến bạn Dương Lễ hiện đang làm quan lớn nên tìm đến nhà Dương Lễ để nhờ giúp đỡ.

Lưu Bình: - Thương ôi,

Vận cùng cơ nhỡ

Đầy tớ thời lại bỏ ra đi

Đường thì xa thui thủi bước ra về

Âu đành cất lấy gánh ra về kẻo muộn

(Hát thảm) Chữ bần là chữ làm sao

Muộn mằn chi để anh hào tủi thân […]

Lưu Bình: - Than ôi, tôi thi thời không đỗ

Về đến nhà, nhà cháy sạch không

Ờ, ờ…bác Dương công rẫy đã hiển vinh⁽¹⁾

Tình bằng hữu⁽²⁾ ắt thương mình mới phải

Nghĩ đi song còn nghĩ lại

Âu là ta đành cố mà sang

Họa người nhớ kim lan⁽³⁾ nghĩa cũ

Đây đã tới dinh bác Dương công rồi đó

Biết cậy ai vào bẩm cho cùng.

Không biết các chú tiểu đồng đi đâu vắng cả?

Hầu phòng: - Anh em ơi, ra quét cung dinh phải lẽ chăng?

Tôi thằng Phòng, hầu quan Dương Lễ

Bấy lâu nay đầy tớ chân tay

Người ăn thôi, tôi lại đặt bày

Của thừa thãi tha hồ sung sướng […]

Tiếng đế: Chú Phòng ơi, nhà ngoài có khách!

Lưu Bình: - (chào vào) Tôi chào cậu hầu phòng!

Hầu phòng: Anh này láo! Thấy tôi có đứa em gái chào ngay bằng cậu.

Lưu Bình: - Dạ, thưa chú.

Hầu phòng: - Bác thì tạm được, tên anh là gì?

Lưu Bình: - Tôi tên gọi Lưu Bình quê vốn ở Bắc Ninh

Bạn cùng quan Dương Lễ

Từ thuở hàn vi⁽⁴⁾ tấm bé

Nhớ ngãi xưa tôi vội vã sang hầu.

Hầu phòng: - Cái nhà anh này. Quần nước xáo, áo nước dưa, bạn với tôi còn không đánh huống cho đòi bạn với quan, có ra ngay không tôi đánh bây giờ!

Lưu Bình: - Thưa với bác,

Bạn là bạn lúc hàn vi hai sách một đèn

Còn bây giờ là bước truân chuyên⁽⁵⁾

Sang ăn mày quan tiền, thưng gạo về đi học […]

Tiếng đế: Mời quan ra nhà ngoại có khách!

Dương Lễ: - Kể từ chiếm được bảng vàng

Lòng thương bạn ngày đêm canh cánh

- Hầu, có ai vào bẩm báo gì không?

Hầu phòng: - Dạ, có một người nho sĩ

Tên gọi Lưu Bình

Quê vốn ở Bắc Ninh

Nói là bạn với quan từ trước.

Dương Lễ: - Đúng là bạn của ta rồi. Con trông bác ấy ăn mặc, có khá không?

Hầu phòng: - Khá lắm ạ! Bao nhiêu là áo, bao nhiêu là quần, bao nhiêu là khăn!

Cái áo không phải đoạn cũng chẳng phải the

Dưới thì tua mướp quét hè

Trên lại có chỉ thêu bằng rơm kim tuyến

Dương Lễ: - Thế là áo rách rồi!

Hầu phòng: - Hỏng áo nhưng được quần ạ!

Dương Lễ: - Quần bằng gì? Cấp trắng hay lụa bạch?

Hầu phòng: - Bẩm đứng xa thì con ngỡ là quần chúng nhưng đến gần thì hóa ra là cái vòi quần.

Dương Lễ: - Người có béo tốt không, con?

Hầu phòng: - Béo lắm ạ! Nhưng mà chỉ có béo mặt với hai bàn chân thôi.

Dương Lễ: - Vậy là phù rồi.

Mau ra cửa dinh

Để đón những bạn quý

(Hề hắt hơi)

- Bớ hề! Sao tao định đón bạn mà con lại hắt hơi

Dương Lễ: - Thôi truyền cấm cửa! Mời ba bà ra ông hỏi

[…] (Dương Lễ gọi ba bà vợ ra, hỏi ai đi chăm nuôi bạn Lưu Bình giúp mình. Bà cả, bà hai đều từ chối, chỉ có bà ba Châu Long nguyện đi nuôi bạn giúp chồng)

Dương Lễ: - Hầu con, mai bác Lưu Bình có vào thì con nhớ sỉ nhục⁽⁶⁾, đuổi đi nghe con.

Hầu phòng: - Dạ! (cùng hạ)

Châu Long (mang khăn gói lên đường hát câu thiết tha):

Thiếp vâng lời chàng năn nỉ thiết tha

Ngọt ngào đầu lưỡi, mặn mà bên tai

Đi ra mắc tiếng để đời

Không đi lại sợ lòng người biết bao

Tôi há quan công lệnh⁽⁷⁾ nào (hạ) […]

Hầu phòng: - Tôi đã bẩm với quan tôi rồi.

Lưu Bình: - Cậu bẩm cho rồi ạ?

Hầu phòng: - Quan tôi có nhận là bạn nhưng sau quan tôi nghĩ không phải là bạn. Quan quở tôi, đánh tôi đau quá. Bây giờ tôi nghĩ lai cái tình bác, tôi thương bác chưa làm nên nhưng sau này bác cũng làm nên như quan tôi […]. Hôm qua tôi bẩm cho bác nhưng quan chỉ nói với tôi rằng:

Bần cư trung thị vô nhân vấn

Phú tại sơn lâm hữu khách tầm⁽⁸⁾

Ông tôi làm nên thì bát vạn tri âm.

Khi sang trọng thì tam thiên bằng hữu. Ông tôi nói rằng: không phải bạn! Chẳng qua là anh thấy người sang bắt quàng làm họ đó thôi. Nhưng tôi nghĩ cái tình anh với tôi, tôi hỏi thật: anh có đói không?

Lưu Bình: - Bẩm cậu, đói ạ.

Hầu phòng: - Đói vừa, đói quá hay đói lưng chừng…

Lưu Bình: - Đói thật ạ!

Hầu phòng: - Vậy thì anh ngồi đây, để tôi vào xem có còn cơm tôi đem ra tôi cho. Đừng có mong, tôi vấp lại đồ cơm đấy (lấy cơm ra) cơm đây!

Lưu Bình: - Thương ơi,

Thuở hàn vi, nhường cơm xẻ áo

Bạn bút nghiên, một sách một đèn

Tưởng cơm sung nhớ đến lúc cháo dền

Ngồi nghĩ lại đến hai hàng lã chã

Chẳng ngờ ra lòng chim, dạ cá⁽⁹⁾

Thấy cơm hẩm, quả cà meo

Thà nhịn đói cầm hơi bát nước

Dạ nhưng quân tử lòng không

Sách có chữ rằng: quân tử cố cùng⁽¹⁰⁾

Công đâu giận người dưng nước lã…! […]

(Tuyển tập chèo cổ, NXB Sân khấu 1999, tr176 – 189)

Chú thích

1. Hiển vinh (từ cũ, văn chương): vẻ vang, rạng rỡ vì làm nên việc lớn, có danh vọng

2. Bằng hữu (từ cũ): bạn bè

3. Kim lan: kim: vàng, lan: hoa lan. Ý nói bằng hữu tâm đầu ý hợp

4. Hàn vi: bần tiện không có thế lực gì

5. Truân chuyên: gian nan, vất vả

6. Sỉ nhục: làm cho thấy nhục nhã, hổ thẹn

7. Công lệnh (từ cũ): công sức bỏ vào việc gì

8. Ý cả câu: nghèo ngồi giữa chợ chẳng ai hỏi/ giàu ở núi rừng có khách tìm đến

9. Lòng chim, dạ cá: bội bạc, quên nghĩa cũ

10. Quân tử cố cùng: người quân tử cùng đường

Nhân vật chính trong trích đoạn trên là ai?