Ý niệm “eidos” mang ý nghĩa và tầm mức như thế nào trong cấu trúc tư tưởng của Platon
Ý niệm “eidos” mang ý nghĩa và tầm mức như thế nào trong cấu trúc tư tưởng của Platon?
Một giai đoạn lịch sử khởi nguyên của triết học nhân loại làm tiền đề cho toàn bộ hệ thống triết học phương Tây sau này là Platon. ông là người đầu tiên đưa ra hệ thống triết học đồ sộ và rõ ràng hơn so với các triết gia thời trước. ông được mệnh danh là triết gia của những “ý niêm”, và có thể nhận ra trong hệ thống triết học của Platon với các triết gia sau này. Với bài viết này, người viết xin trình bày về cấu trúc tư tưởng của Platon và nêu ra tầm quan trọng của “ý niệm” trong cấu trúc ấy cùng với vài nét suy nghĩ của tôi về “ý niệm” của Platon. Hy vọng những kiến thức mà tôi học được, tôi sẽ làm sáng tỏ dược những điều nói trên.
Vị trí đặc biệt quan trọng trong triết học của Platon là học thuyết về ý niệm. Đây được xem là nền tảng của thế giới quan của ông. Quan niệm của Platon về ý niệm tồn tại, về vật chất không tồn tại, về sự vật cảm tính, về những con số… Các ý niệm theo cách hiểu của Platon đó là các khái niệm, tri thức đã được khách quan hóa. Chúng bị rút ra khỏi ý thức của con người, hòa trộn vào thế giới tư tưởng được coi là tổng thể các ý niệm tương tự. Các ý niệm được coi là tồn tại nói chung, bất biến và vĩnh viễn.
Ảnh hưởng lớn nhất của Platon từ các học thuyết như: Parmenide với suy tư về hửu thể và ông coi Parmenide như thể một người cha, với Socrate những tư tưởng cũng như cuộc sống của ông, Socrate cũng chính là thầy của Platon. Với việc tìn hiểu về Parmenide và Socrate, ta có thể tìm hiểu thêm về đường hướng triết học của Platon.
Tư tưởng của Platon để hiểu được là rất khó, bởi cách trình bày của ông bằng những hình thức đối thoại với các nhân vật có thật hoặc do tưởng tượng ra để nói lên tư tưởng triết học của mình. Thật khó hiểu hơn nữa khi tư tưởng của ông không nằm trong đối thoại.
Qua việc tìm hiểu phương thức trình bày tư tưởng của ông, chúng ta có thể thấy vì sao ông lại sử dụng phúng dụ về cái hang để nói lên tư tưởng của mình. Với huyền thoại hang động, ta thấy hai mô hình không gian và thời gian. Thiết tưởng Platon đưa tư tưởng này lên rất cao, qua thế giới khả niệm đó là hình dung đi theo không gian và nó có một vị thế siêu việt hay là tiên nghiệm của Platon.
Từ một ý tưởng cao như vậy, và sau nay Aristote sẽ nhấn mạnh nhiều hơn, đó là cái nói lên cái bản chất hay một yếu tính nào đó, mà Aristote sẽ gọi thành cái form. Nhưng cái form nay thì chưa tương ứng nổi với cái Eidea của Platon. Cũng là ý tưởng nhưng mà sẽ tụt xuống một nức nữa, đó là cái chung. VD: loài hoa là chung nhưng nó nằm trong loài này loài kia, gọi chung là loài hoa, nhưng gọi nó giống và loài. Cho nên chúng ta có ý tưởng ở đây là phổ quát: ghế, bàn, người, nhưng ý tưởng này rất thấp.
“Ý niệm” của Platon được phân chia thành hai thực tại khả giác và khả niệm, là thế giới của các ý tưởng và thế giới của các thực tại khả giác. Tại sao lại phải phân chia như vậy? bởi vì chúng ta không trả lời được các tư tưởng nó nằm ở đâu? Có tư tưởng không ? và cái “cao” đó từ từ nó trở thành trìu tượng hay sau này nó chẳng có trìu tượng cũng chẳng có giá trị thực tại nào cả. Nhưng Platon cho thấy nó không những không có ý nghĩa cho thực tại mà thực tại có giá trị là nhờ tham dự vào “ý niệm”.
Thường chúng ta nói thế giới khả giác và khả niệm, đó là con đường của khôn ngoan, con đường nên theo chính lộ; thuộc đạo đực, nghệ thuật…..cuộc sống là cái phải có và nên có. Đó không phải là ở đâu cả mà là cách hình dung không gian nhưng không phải không gian như chúng ta hình dung. Ít nhất dưới và trên, vậy làm sao biết được ở dưới và trên, những điều Platon diễn tả ở đây nó rất cao trên bình diện tinh thần và đạo đức.
Để lên tới điểm cao đó thì phải trải qua nhiều cái cấp độ, nhiều ý nghĩa như nấc thang vậy.
Đừng quan niệm thế giới này thành hai ở trên và ở dưới. Nhưng hãy nhận ra trong cuộc sống là một cái đà vươn của tư tưởng và đời sống tinh thần mà chúng ta sống nhận ra được, thực ra nó nằm trong ở sự khôn ngoan của triết học đông phương cũng như tây phương.
Platon quan niệm giáo dục là để nâng cao con người chứ không phải là để đáp ứng những điều chúng ta chưa biết. Vấn đề giáo dục không phải là to mò trí tuệ, học siêu hình học nhắc cho chúng ta cần được thay đổi và nâng cao. Thiết tưởng, chính vì thế mà Platon thành lập trường Academi.
Vấn đề của Platon không phải giải thích thế giới vật lý mà mở ra thế giới tinh thần, nhưng được hiểu theo mô hình không gian đó là thế giới đáng để sống. Tất cả cái tương đối của nó phải là phản chiếu một cái tuyệt đối. Cho nên “ý niệm” không phải là cho chúng ta một cái gì cao hơn. Nhưng nó làm thay đổi phẩm chất cuộc đời chúng ta, đó là trật tự của “ý niệm”.
khi nói về hồi ức là nói về “ý niệm” nhưng theo mô hình của không gian và thời gian, theo không gian thì chúng ta nói lên trên và dưới, con theo thời gian thì trước và sau. Cho nên hồi ức nói theo nghĩa ngôn ngữ huyền thoại của ông là cách dùng để trả lời các vấn đề về cái gọi là “ý niệm”.
Platon hiểu về “ý niệm” như bản thể hay bản chất của sự vật, tức là cái làm cho nó là nó chứ không phải cái gì khác. Dựa vào “ý niệm” mà ta có thể xác định cái này tròn hay vuông…
Phân biệt giữa giả thiết khoa học và cái đòi hỏi gần như cái điều kiện tuyệt đối, trên bình diện tinh thần các “ý niệm”, thì có một cái gì đó tương tự như các “ý niệm” ở trong toán học. Toán học giúp ta hiểu cái vị thế (tạm gọi) siêu việt của các “ý niệm”. Cái siêu việt vượt ra khỏi hoàn toàn cái kinh nghiệm thông thường, khinh nghiệm của chúng ta hay nói các khác trong ý tưởng không hề có chuyện đó. Cái cụ thể như cái cầu nối không gian giữa thế giới khả giác và thế giới khả niệm đây là toán học, những cái khó hiểu nên không nhận ra. Không có đường tròn cũng không có đường thẳng, ngay cả ánh sáng cung không thẳng, trong thực tế không có đường thẳng. nhưng nó bị đảo chiều, chúng ta nghỉ đường đó là thẳng, là tròn theo toán học cụ thể nhưng không hề cụ thể.
Toán học chỉ là thế giới tinh thần nó bay ở trên, còn thực ra không có cái gì gọi là tròn cả, cho nên toán sau này người ta phải tính những cái gọc mà thực ra chỉ là những cái mà không phải như chúng ta học trong đó chỉ là hình và lý tưởng, nhưng nó có ý nghĩa, vì nhờ cái lý tưởng đó mà mới đưa ra nhận định cái tương đối là tròn, cái này tròn, cái này không được tròn, cái này méo rõ ràng. Nhưng đó lại là một quy chiếu căn bản, nếu không có cái quy chiếu mang tính tuyệt đối như vậy thì chúng ta không nói được cái gì, nếu chúng ta chủ quan. Chúng sống trong một thế giới trật tự là nhờ những tiêu chuẩn có thể nói là tuyệt đối tròn, không phải là tròn. So với lý tưởng đường tròn đó chúng ta nói; tương đối tròn, khá là tròn, tròn. Chính nhờ cái lý tưởng đó mà chúng ta mới có thể nhận định lại, cái thế giới hay tổ chức lại thế giới sống của chúng ta nhờ vào những lý tưởng sống.
Ta có thể thấy “ý niệm” mang tầm mức đặc biệt quan trọng đối với Platon. Nó xuất hiện và xuyên suốt trong hệ thống tư tưởng của ông và chính đây ông cũng xây dựng nên toàn bộ hệ thống triết học của mình về con người, Thượng Đế và vũ trụ. Không những thế tư tưởng của Platon còn ảnh hưởng đến tận ngày nay và đặc biệt đối với giáo hội, và ảnh hưởng trên thánh Augustino và nhiều vị khác.
Chúng ta phải cảm ơn Platon vì những tư tưởng mà ông đã để lại đã giúp ích rất nhiều cho hậu thế. Ông xứng đáng là bậc thầy của các triết gia. Với phần trình bày của mình, hy vọng tôi đã làm rõ được vấn đề ý nghĩa cũng như tầm mức “y niệm” của Platon.