Sau ba năm đi học lực lượng, điều mà Tnú (trong Rừng xà nu) nhớ nhất về làng mình là gì?

Nguyễn Trung Thành cũng đã dành một mảnh đất rất lớn ở phần đầu tác phẩm để đón bước chân Tnú trở về. Nếu chúng ta để ý một chút sẽ thấy rõ điều này: bé Heng đón Tnú ở chỗ "con nước lớn", rồi đến chỗ "con suối nhỏ dẫn nước từ trong lòng đá ra" bé Heng bảo Tnú "rửa chân đi". Tại sao phải rửa chân? Ở Xô-man, ranh giới giữa làng và rừng là một dòng nước. Bên kia là rừng, bên này là làng. Rừng là tự nhiên, làng là văn hoá (theo định nghĩa những gì không phải tự nhiên là văn hoá). Chỉ là dòng nước thôi nên ranh giới ấy là hết sức mong manh, rừng có thể chiếm lại làng bất cứ lúc nào. Người Tây Nguyên quan niệm rừng là nơi ngự trị của thần linh và cả ma quỉ (rừng phía tây) cho nên bước chân ra khỏi làng vào rừng là con người dễ trở thành "cái tự nhiên", trở thành "người rừng" đầy mê hoặc. Bởi vậy khi Tnú bước chân vào làng là phải "rửa chân", tức phải gột rửa "bụi bặm" của "người rừng" để trở về tinh khiết của "người làng"- một thực thể đã được văn hoá làng thanh lọc.Văn hoá làng Tây Nguyên được nhà văn thể hiện rất đặc sắc qua hình ảnh máng nước đầu làng. Khi đến suối nước nhỏ đầu làng, Tnú "bỏ mũ, cởi mấy khuy áo trên ngực, rồi khom lưng xuống, ngửa hai bàn tay vả nước lên mặt, lên đầu. Nước mát lạnh đến tê người. Máu trong đầu anh phản ứng, giần giật ở hai bên má". Hành động của Tnú rất nhẹ nhàng, cẩn thận và có cái gì đó thành kính. Thành kính bới bến nước là không gian thiêng liêng bậc nhất trong làng (cùng với không gian nhà rông). Hàng năm cứ đến mùa "ăn năm uống tháng" dân làng đều tổ chức lễ cúng bến nước rất trang trọng để tạ ơn thần nước. Bên nước không chỉ đem lại nguồn nước sinh hoạt cho làng, nó còn là nơi gặp gỡ tâm tình của dân làng sau mỗi buổi đi rẫy về (điểm này giống với bến nước của làng Bắc bộ). Bởi vậy bến nước là nỗi nhớ, là niềm thương da diết của những người đi xa làng. Ta hiểu vì sao sau khi vả nước lên đầu, Tnú "không lau khô đầu tóc", Tnú để cho tình làng mơn man da thịt anh.Bến nước cũng là thước đo cho tình cảm thuỷ chung với làng. Gặp Tnú, cụ Mết hỏi: "Mày có nhớ cái máng nước ở chỗ nào không?...Nhớ à, được! Tưởng quên rồi thì tau đuổi ra rừng, không cho ở làng nữa đâu". Ở Tây Nguyên, hình phạt khủng khiếp nhất là bị tách ra khỏi cộng đồng, tức bị đuổi ra rừng. Khi ấy con người chỉ biết trở về với bản nguyên rừng, tức phải chọn cái chết. Nếu Tnú mà quên cái máng nước của làng (mà quên bến nước của làng cũng tức là không thuỷ chung với làng) thì sẽ nhận hình phạt nặng nhất, cũng có nghĩa là con người ấy đáng khinh bỉ nhất.Tuy vậy, vẫn có một khía cạnh thú vị khác, đó là việc cụ Mết "thân hành dẫn anh ra tới máng nước đầu làng". Điều này cho thấy được vai trò to lớn của người già làng ở Tây Nguyên trong việc tổ chức đời sống tinh thần và giữ gìn văn hoá làng. Nếu bé Heng nhắc anh "rửa chân" thì cụ Mết lại đưa anh ra máng nước, tức dắt anh trở về với cội nguồn làng, với cộng đồng đã nuôi anh khôn lớn cả thể xác lẫn tâm hồn. Hành động của cụ Mết cho chúng ta thấy được lòng nhân ái và sự hiền minh của một tộc người nhỏ bé sống heo hút trên sườn núi Ngok Linh.Dù Tnú đã rửa sạch ở con suối nhỏ rồi nhưng khi được cụ Mết dẫn ra máng nước đầu làng, anh vẫn rửa lại "Anh cởi áo ra để cho vòi nước lạnh ngắt của làng mình giội lên đầu, lên lưng, lên ngực như những ngày xưa...". Khác với câu chữ cuồn cuộn khí thế trong trận quyết chiến với bọn thằng Dục, giọng văn ở đây nhẹ nhàng và sâu lắng như chính tình cảm của cộng đồng làng. Ở chỗ máng nước, Tnú đã được đắm mình trong mảnh hồn làng thân thương nhất, không phải chỉ một lần mà hai lần mới thoả nỗi nhớ mong.Có một chi tiết rất đáng chú ý mà chắc chắn Nguyễn Trung Thành gửi gắm rất nhiều ý tưởng của mình, đó là tiếng chày giã gạo của dân làng. Cái âm thanh mà Tnú "nhớ nhất ở làng, nỗi nhớ day dứt lòng anh suốt ba năm". Cũng như tiếng mái chèo đuổi cá ở những làng đánh cá ven sông miền xuôi, tiếng chày giã gạo của làng miền núi đã trở thành âm thanh của ký ức mà những lúc đi xa, người ta nhớ đến nao lòng. Tnú cũng vậy, cái âm thanh được tạo nên bởi bàn tay của mẹ, của Mai, của Dít, của những người phụ nữ Strá đã đi vào tâm thức của anh. Đó cũng là một mảnh hồn làng mà anh luôn theo bên mình để nhắc nhở anh, để thôi thúc anh, để đưa anh trở về nguồn cội. Cho nên khi Tnú nghe lại âm thanh ấy thì "ngực anh đập liên hồi, chân cứ vấp mãi mấy cái rế cây ở chỗ ngã quẹo vào làng". Anh đã xúc động thật sự, yêu thương thật sự. Điều này cho thấy đời sống tâm hồn phong phú của Tnú, bên cạnh phẩm chất anh hùng của anh. Có thể nói sức sống của văn hoá làng đã tạo nên sức mạnh của những con người như cụ Mết, Tnú, Mai, Dít...Đó là sức sống Tây Nguyên.
Dưới góc nhìn văn hoá, ta thấy Rừng xà nu có nội dung rất quan trọng: văn hoá làng và những tình cảm thâm trầm, cao đẹp. Và đó là cơ sở của nội dung thứ hai: tinh thần bất khuất của người Tây Nguyên. Tinh thần ấy lớn mạnh được là nhờ nó bám rễ sâu chặt vào "đất làng".
Vẫn biết rằng trong thời lượng ít ỏi, người thầy khó mà chuyển tải được hết cái hay cái đẹp của một tác phẩm. Tuy nhiên hoàn toàn chúng ta có thể gợi ý cho học sinh những giá trị khác ngoài cái giá trị đã quá quen thuộc đến nỗi trở nên nhàm chán. Ở Rừng xà nu, chính những mảng màu văn hoá sẽ kích thích "thị giác" của các em, đem đến những điều mới lạ và rất có thể sẽ làm cho giờ dạy hấp dẫn hơn.