Hội nghị Diên Hồng diễn ra dưới triều vua nào?

Hội nghị Diên Hồng là hội nghị năm 1284 do Thượng hoàng Trần Thánh Tông và vua triệu họp các bô lão trong cả nước về trước thềm điện Diên Hồng để trưng cầu dân ý, hỏi về chủ trương hòa hay đánh khi quân Nguyên Mông sang xâm lược Việt Nam lần thứ 2.
Thật ra kế sách đánh giặc đã được thượng hoàng Trần Thánh Tông và vua Trần Nhân Tông đưa ra bàn bạc tại một cuộc hội nghị ở bến Bình Than (nằm trên đoạn sông Thương tiếp giáp cả hai tỉnh Hải Dương và Bắc Ninh ngày nay) được tổ chức cách đó đã hai năm (1282). Sử chép: “Mùa đông tháng 10, vua ngự ra Bình Than đóng ở vũng Trần Xá họp vương hầu và trăm quan, bàn kế sách công thủ và chia nhau đóng giữ các nơi hiểm yếu” (Đại Việt sử ký toàn thư).

Sử sách cũng cho biết rằng ngay sau Hội nghị Diên Hồng, quân giặc đã tràn vào biên cương phía Bắc (tháng 1-1285). Đây là lần thứ hai giặc Nguyên Mông kéo sang xâm chiếm Đại Việt. Cuộc xâm lăng đầu tiên đã diễn ra cách đó 27 năm (1258) và quân Nguyên Mông đã nếm phần thất bại. Triều đình nhà Trần sau trận thắng đầu xã tắc vẫn vững vàng, nhưng trong tôn thất và quan lại ở triều cũng có không ít người mải hưởng thụ trên vinh quang của chiến thắng thành những kẻ mà như Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn sau này đã lên án trong bài Hịch tướng sĩ của mình. Đó là những kẻ chỉ biết lấy chọi gà làm vui thú, lấy việc đánh bạc làm tiêu khiển, vui thú ruộng vườn, quyến luyến vợ con, chỉ nghĩ lợi riêng mà quên việc nước, ham mê săn bắn mà quên việc binh... trông thấy quốc sỉ mà không biết thẹn.

Nhận ra thực trạng ấy, lại thấy được động thái quân Nguyên Mông chưa quên hận cũ và vẫn nuôi mộng bành trướng, vua Trần Nhân Tông với tầm mắt nhìn xa trông rộng, một mặt kiên quyết không chịu sức ép của phương Bắc mà hại Chiêm Thành; mặt khác tỏ rõ sự chống đối quyết liệt đối với âm mưu của triều Nguyên muốn dựng kẻ tay sai đưa về thoán nghịch triều chính Đại Việt. Câu hỏi của những người đứng đầu Nhà nước Đại Việt đặt ra cho các bô lão, tầng lớp được tôn trọng nhất trong xã hội truyền thống nước ta thuở đó, chính là sự củng cố sức mạnh đoàn kết của toàn dân trước thử thách mới của lịch sử.

Sử sách cũng chép tiếp rằng tháng 12 năm Giáp Thân (1284), thấy thế giặc rất mạnh, vua Trần Nhân Tông lại ướm hỏi vị tư lệnh chiến trường của mình là Trần Quốc Tuấn: “Thế giặc to như vậy mà chống với chúng thì dân chúng bị tàn sát, nhà cửa bị phá hại, hay là trẫm sẽ chịu hàng để cứu muôn dân?” thì lập tức nhận được câu trả lời rằng: “Bệ hạ nói câu ấy là lời nhân đức, nhưng tôn miếu, xã tắc thì sao? Nếu bệ hạ muốn hàng, xin trước hết hãy chém đầu thần đi đã, rồi hãy hàng!”.

Như thế là đã có dân, lại có cả tướng chung một ý chí quyết đánh, như sử chép trai tráng Đại Việt xăm hai chữ “sát thát” vào cánh tay rồi đầu quân ra trận. Tuy còn phải có thêm cuộc kháng chiến lần thứ ba diễn ra từ tháng 12-1287 để đến tháng 4-1288 mới toàn thắng sau trận quyết chiến trên sông Bạch Đằng, nhưng ý chí được người xưa chép lại rất mộc mạc “muôn người cùng hô một tiếng như bật ra từ một cửa miệng” chính là bài học lớn nhất mà lịch sử dân tộc Việt Nam đã đúc kết, không chỉ với sự nghiệp giữ nước.

Kể từ đó hai chữ Diên Hồng đã trở thành biểu trưng cho ý chí thống nhất của một dân tộc, thể hiện sự đồng lòng nhất trí giữa nhà nước với người dân trong mối quan hệ vua - tôi, trên - dưới... Hội nghị Diên Hồng cũng mang ý nghĩa như một nguyên lý tạo nên sức mạnh dân tộc trước những thử thách của lịch sử và trong chừng mực nào đó cũng biểu hiện nhân tố cận dân, thân dân như một giá trị truyền thống mang ý niệm “dân chủ” sau này được xác lập trong thời kỳ lịch sử cận và hiện đại.