Từ xa xưa cho tới ngày nay, con người chúng ta luôn phải vật lộn và bon chen trên đường đời, xét cho cùng nếu không phải vì danh tiếng thì cũng vì lợi ích mà thôi. Danh và lợi bởi thế luôn đi cùng với nhau, là thứ mà nhiều kẻ khao khát, chưa bao giờ danh và lợi lại nằm ngoài những mong muốn của con người. Bởi vậy mà trong xã hội xưa nay đều có rất nhiều “Tiến sĩ giấy”, họ mong có được danh tiến sĩ để mang về cho mình nhiều lợi hơn với người, với đời. Đọc bài thơ “Tiến sĩ giấy” của Nguyễn Khuyến, ta chợt thấm thía sâu sắc về cái Danh và cái Thực trong cuộc đời.

Bài thơ mang bản chất là một câu chuyện hài với giọng thơ đầy hài hước và mỉa mai, châm chọc:

“Cũng cờ biển cũng cân đai

Cũng gọi ông Nghè có kém ai

Mảnh áo làm nên thân giáp bảng

Tấm thân xiên áo sao mà nhẹ

Cái giá khoa danh ấy mới hời

Ghế tréo, long xanh ngồi bảnh chọe

Tưởng rằng đồ thật, hóa đồ chơi”

Bài thơ được viết trong thời gian thế kỉ XIX, khi dó Tiến sĩ là một danh hiệu rất cao quý dành cho người đỗ đạt trong chốn quan trường, nếu đỗ được tiến sĩ sẽ được bổ nhiệm làm quan. Cũng trong thời điểm đó, thực dân Pháp đô hộ nước ta, kéo theo vô số những văn hóa suy đồi, bất công và nhố nhăng, đặc biệt là tham nhũng, đút lót, dùng đồng tiền để chạy chọt mua bán chức tước, hình thành nên những “Tiến sĩ giấy”. Những ông tiến sĩ được dựng lên như thật, oai phong lẫm liệt làm huyên náo một vùng, đầy đủ về mặt hình thức, được xung tụng trang trọng, như vậy nhờ vào hình thức mà được đổi đời.

Nhưng thực chất cái danh ấy chưa phải mục tiêu chính của người đời mà danh ấy được mua để mang về những lợi lộc, một chức quan to để tha hồ vày vò dân chúng, đục khoét tiền của và bóc lột dân đen. Hiện thực phơi bày, đỗ đạt làm quan nhưng không giúp nước cứu dân mà chỉ tham lam, gian dối mưu cầu vì lợi ích của bản thân. Tư thế của vị “Tiến sĩ giấy” thể hiện sự tự mãn và vênh váo với đời, nhưng thực tế lại đầy chua xót và mỉa mai. Mâu thuẫn giữa hình thức và nội dung, giữa danh và thực, vẻ bên ngoài của họ chỉ là phù phiếm, giả tạo mà họ không biết rằng mình chỉ là những đồ chơi dễ sai khiến, dễ rách vỡ và chỉ để lợi dụng.

Trong cuộc sống của chúng ta có vô vàn những thứ được gắn với danh và thực, danh là danh tiếng nhưng thực là cái thực tại, danh phải đi với thực, phải phán ánh được các đặc điểm và bản chất của chủ thể thực tại. Những việc mang lại lợi ích cho mọi người thì gọi là việc tốt, người được mọi người yêu quý, giúp đỡ và đối xử tốt với người khác, ấy cũng là người tốt. Người có thể cố gắng vươn lên khó khăn để chiến thắng ấy là người nghị lực. Tuy nhiên cũng không thiếu những thực tế cái danh và thực lệch nhau, đó là biểu hiện của những kẻ mua danh bán chức, tệ nạn đó đang là một vấn đề rất nhức nhối trong xã hội. Từ việc có hàng nghìn học sinh “giỏi trên giấy”, “ngồi nhầm lớp”, đến việc xuất hiện ngày càng nhiều những lãnh đạo “bù nhìn” “phỗng đá” hữu danh vô thực. Mà ngược lại những cái có thực mà lại chẳng có danh, biết bao nhiêu sự hy sinh thầm lặng của những chiến sĩ nơi hải đảo biên cương, họ sẵn sàng từ bỏ mọi thứ của mình để bảo vệ vùng đất, vùng biển của tổ quốc nhưng thực tế xã hội chưa ca ngợi xứng đáng với họ. Chính vì vậy chúng ta cần phải tỉnh táo, phân tích và nhìn nhận sự việc, vấn đề để có thể nhận xét và kết luận chính xác bản chất của vấn đề hay sự việc đó.

Bài thơ “Tiến sĩ giấy” là lời cảnh tỉnh chúng ta về danh và thực ở đời, có danh mà không có thực rồi sớm muộn cũng bị phơi bày, chỉ khi danh và thực tồn tại song hành với nhau mới khiến con người không hổ thẹn với chính mình, mới xứng đáng lưu danh muôn đời. “Chân, Thiện, Mĩ” suy cho cùng là hướng con người vươn tới những cái thực để trở về với bản chất tốt đẹp vốn có của sự sống, hướng tới hoàn thiện chính mình.