Trong đầm gì đẹp bằng sen
Lá xanh bông trắng lại chen nhị vàng
Nhị vàng bông trắng lá xanh
Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.

Bài ca dao về hoa sen gợi biết bao niềm yêu mến và tự hào về loài hoa hương đồng gió nội. Nhắc đến hoa sen là nhắc đến một loài hoa đẹp đẽ, thánh thiện, hoàn toàn thoát tục; một loài hoa trở thành biểu tượng cho tâm hồn và nhân phẩm Việt Nam.

Hoa sen là một trong những loài hoa truyền thống lâu đời nhất ở phương Đông. Đây là loài thực vật sống dưới nước có nguồn gốc Á châu và chiếm giữ một vị trí cổ xưa trong tất cả nền văn hóa, đặc biệt là của Phật giáo. Ta biết rằng nhắc đến Phật giáo là nhắc đến hình ảnh Phật ngồi trên đài sen thơm ngát. Phật giáo đã có hơn hai nghìn năm trăm năm, vậy ắt hẳn tuổi của loài sen còn nhiều hơn thế.

Một bông hoa sen ngắm lần lượt từ ngoài vào trong ta sẽ thấy "bông trắng, nhị vàng". Cánh hoa sen rất giống với hình trái tim, đáy tim hướng lên trên. Một bông sen có nhiều lớp cánh xếp lớp vào nhau; đến khi nở cũng ngần ấy cánh hoa xoè ra khoe sắc. Cánh hoa sen có thể có màu hồng hoặc trắng. Bên trong cánh sen là nhị sen màu vàng tươi rất nổi bật. Khi sen đã già, nhị đã tàn có thể thấy rõ bát sen với những hạt sen lớn bằng đầu ngón tay. Toàn bộ bông sen được đỡ bằng một cuống hoa dài và đưa sen mọc khỏi trên mặt nước. Thân sen được cấu tạo rất đặc biệt. Bẻ đôi thân sen sẽ thấy hai nửa thân còn được nối với nhau bằng những sợi tơ dài. Chính đặc điểm đó của sen đã gợi hứng để đại thi hào Nguyễn Du viết nên câu thơ tuyệt bút: "Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng". Bởi vậy, sen còn là biểu tượng của lòng thuỷ chung son sắt. Lá sen có hình tròn, rất rộng và có màu xanh. Mặt lá có một lớp nhung trắng, khi ánh nắng chiếu vào, lớp nhung trắng ấy óng ánh li ti mờ ảo rất đẹp. Hoa sen, lá sen, thân sen được nuôi sống bởi củ sen nằm sâu dưới lòng bùn. Hoa sen mọc trong bùn, sống trong bùn nhưng vượt lên khỏi nó để hướng đến mặt trời mà không hề bị bùn làm ô nhiễm, vấy bẩn. Thật đúng như lời ca dao: "Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn".

Trong bức tranh làng quê Việt Nam, sẽ thật thiếu sót nếu thiếu đi hình ảnh đầm sen bát ngát, mênh mông. Có điều ấy bởi từ Bắc vào Nam, sen có mặt khắp mọi nơi, gắn bó rất mật thiết với đời sống con người Việt Nam như cây tre, cây đa... vậy. Mùa hạ đến giữa cái nóng như thiêu như đốt, đi làm đồng hay đang trên đường đi xa, người ta chỉ ao ước đến gần một đầm sen. Hương sen thơm ngát, mát lành thoảng qua làm dịu đi cái nóng nực, oi nồng. Thêm nữa, nhìn hình ảnh đầm sen rờn sóng, lá sen lấp loáng, hoa sen lung linh, chỉ vậy thôi đã như cảnh tiên khiến người ta quên cả mệt mỏi. Vài cậu bé con tinh nghịch ngắt chiếc lá sen che lên đầu làm nón, ngất ngưởng ngồi lên lưng trâu đi về đường làng, hình ảnh ấy cũng thật nên thơ nên hoạ. Không chỉ vậy, nhắc đến hoa sen còn là nhắc đến một loài hoa quý. Ở Việt Nam, sen được xếp vào bộ tứ quý bốn mùa: Lan, sen, cúc, mai và xếp vào hàng tứ quân tử" cùng tùng, trúc, cúc, mai. Hoa sen được dùng để làm đẹp cho những ngôi nhà đơn sơ, giản dị của người nông dân Việt Nam đồng thời làm sang cho những khu vườn kim chi ngọc diệp. Bên cạnh đó, sen còn là một món ăn rất ngon và bổ. Củ và ngó sen sau khi rửa sạch liền trở thành món ăn mát lành, một món đặc sản chốn đồng quê. Hạt sen cũng được dùng làm món ăn, vị thuốc công hiệu. Đặc biệt, nhị sen còn được dùng để ướp trà tạo nên thức trà sen nức tiếng. Sáng sớm, khi trời còn tinh sương, người ướp trà phải chèo thuyền ra hồ thả từng lá trà vào giữa bông sen rồi buộc nhẹ bông sen lại để chè được ngấm cái hương vị thơm lành của sen. Cầu kì hơn, có người còn đi thâu từng hạt sương đọng trên cánh hoa sen, lá sen đề làm nước hãm trà... Vậy mới biết, sen được con người yêu thích đến nhường nào!

Khi mùa hạ qua đi, sen dần tàn lụi. Sen chỉ thích hợp với môi trường có khí hậu ấm nóng bởi vậy khi thu đến đông về, sen tạm thu mình xuống lớp bùn lạnh để chờ xuân sang vươn chồi non biếc và mùa hè đến thì xoè hoa, khoe lá. Nếu ở miền Bắc, hoa sen chỉ nở vào mùa hè, thì ở hầu khắp miền Nam quanh năm đâu đâu cũng thấy sen khoe sắc thắm. Làng quê nơi Bác sinh ra cũng có tên là Làng Sen, và có lẽ hoa sen đẹp nhất khi được ví với hình tượng Bác Hồ, người cha già dân tộc, vị lãnh tụ kính yêu của chúng ta: Tháp Mười đẹp nhất bông sen Việt Nam đẹp nhất có tên Bác Hồ

Không chỉ có những giá trị thực dụng, sen còn thể hiện những ý nghĩa sâu sắc giàu tính triết lí. Sen sống trong bùn nhưng vẫn vươn lên trên lầy, toả hương thơm ngát. Sen có một sức sống mạnh mẽ đến kỳ lạ và tự tính của sen là tinh khiết, thanh thoát. Nó tượng trưng cho bản tính thân thiện, phong thái tao nhã, tinh thần "vươn dậy" trong mọi nghịch cảnh của con người Việt Nam. Đặc biệt trong tư tưởng Phật giáo, hoa sen được tôn quý và chiếm vị trí rất quan trọng bởi tôn giáo này quan niệm rằng bản thân bông sen đã thể hiện tinh thần "cư trần bất nhiễm trần" - ý nghĩa ấy biểu trưng cho những giá trị đạo đức, sự thuần khiết và thánh thiện,... Trong Phật giáo, phật tổ Thích Ca được sinh ra từ đóa sen vàng. Trong các công trình kiến trúc Phật giáo ở Việt Nam, sen luôn trở thành hình tượng nghệ thuật. Một trong những công trình kiến trúc tiêu biểu lấy cảm hứng từ hoa sen là chùa Một Cột. Theo truyền thuyết, ngôi chùa này được hình thành từ một giấc mộng đài sen của một vị vua triều Lí. Chùa có hình dáng hoa sen, mọc lên từ hồ nước, chỉ với "một cột" như một cọng sen. Tại đất nước Ai Cập, bông sen cũng được tôn thờ vì sự thanh khiết và thánh thiện. Đây là loài hoa duy nhất nở được trên dòng sông Nin huyền thoại bởi dòng chảy ở đây rất mạnh, các loài hoa khác đều bị vùi dập bởi sông nước nhưng riêng hoa sen thì khác, hoa sen có thể đâm chồi, nảy lộc và đem lại vẻ đẹp không gì sánh bằng cho con sông giàu màu sắc thần bí này.

Hãng hàng không quốc gia của Việt Nam, Vietnam-airline, đã chọn hình ảnh bông sen sáu cánh làm biểu tượng của mình sau bao thời gian chắt lọc, suy nghĩ. Đó cũng là biểu tượng mà người Việt Nam muốn cho bạn bè quốc tế trên khắp năm châu được biết đến. Đóa sen hồng giờ đã được nâng lên không trung, bay đến với khắp mọi nơi trên thế giới, mang niềm vui đoàn tụ, hạnh phúc, hòa bình và đã giúp khoảng cách giữa người và người, giữa các cộng đồng trên thế giới được xích lại gần nhau. Trong mắt của bạn bè thế giới, hình ảnh của bông sen sẽ in đậm và đọng lại trong tư tưởng của mọi người về một đất nước anh hùng, bất khuất dù phải trải qua bao cuộc bể dâu, bao trận chiến tang thương, khốc liệt nhưng giờ đây vẫn vững bước đi lên hội nhập với thế giới.

Hoa sen là loài hoa quý được nhiều người ưa thích. Từ lâu, trong dân gian đã lưu truyền bài thơ ca tụng:

Trong đầm gì đẹp bằng sen,
Lá xanh, bông trắng, lại chen nhị vàng.
Nhị vàng, bông trắng, lá, xanh.
Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.

Cây hoa sen có mặt ở nhiều nơi trên thế giới. Điều kiện sống tự nhiên của nó là ao hổ và đầm lầy. ở Việt Nam có vài loại sen nhưng phổ biến nhất là loại có hoa màu hồng, sau đó là loại có hoa màu trắng xanh, còn gọi là quỳ. Ngoài ra, còn có loại sen tịch thượng cây nhỏ, bông nhỏ, trồng trong chậu hoặc bể cạn để làm cảnh.

Tuy thuộc loại thân mềm nhưng cây sen lại rất cứng cỏi và có sức sống mãnh liệt, dẻo dai. Từ bùn sâu, cây sen vươn lên xanh tốt, đón nhận ánh nắng ban ngày, làn sương ban đêm để ra hoa, kết quả. Tất cả các bộ phận của cây sen đều có ích cho con người. Củ sen gồm các đốt lớn bằng quả trứng nối với nhau, cứ năm sáu đốt thành một củ, đầu có mầm, mọc sâu dưới bùn. củ sen là một loại thực phẩm cao cấp, dùng để hầm với xương lợn, thịt gà, thịt vịt rất ngon và bổ.

Ngó sen dài cỡ năm, sáu tấc, tròn, nhỏ, màu trắng ngà, đầu thon như ngòi bút lông, mọc lan trên mặt bùn, cũng là loại thực phẩm ngon và quý. Gỏi ngó sen trộn với thịt gà xé phay, tôm tươi, đậu phộng rang giã nhỏ là món khai vị đặc biệt trong các bữa tiệc gia đình, cơ quan hay tiệc cưới.

Cuống sen hình ống rỗng ở bên trong, màu xanh nâu, có lớp gai li ti bọc ngoài. Nếu bẻ từng khúc ta sẽ thấy có tơ rất dai. Đầu cuống là lá sen hình tròn, viền lá hơi nhún, lòng lá sâu. Lá sen là nơi đọng lại những hạt nước mưa hoặc sương đêm. Ngày xưa, người sành uống trà thường chèo thuyền thúng ra hồ sen, trút lấy thứ nước trời tinh khiết ấy mang về đun nước pha trà, sẽ được một thứ trà thơm ngon đặc biệt.

Lá sen tươi gói cốm làng Vòng, vừa giữ được độ dẻo, vừa làm tăng hương vị cho cốm – một món quà đặc biệt của đồng ruộng Việt Nam dâng tặng con người.

Hoa sen mọc lẻ từng bông, nở từ từ trong khoảng vài ngày. Búp sen hình tim, đầu nhọn hướng lên trên. Cánh sen có nhiều lớp, ngoài lớn, trong nhỏ dần, phía cuối cánh trắng hồng, đầu cánh hồng đậm. Sen quỳ hoa màu trắng phớt xanh, trông trong trắng, hiển dịu vô cùng!

Lúc hoa sen nở hết, ta sẽ thấy rõ nhị sen, đầu mỗi nhị có một túi phấn nhỏ như hạt tấm màu vàng nhạt, mọc dày xung quanh gương sen. Nhị sen dùng để ướp trà, thành trà sen có hương thơm ngát. Hạt sen non ăn sống, giòn và mát. Hạt già bóc vỏ, làm thuốc, làm mứt sen, ngon và giàu chất bổ. Tim sen (lõi hạt sen) phơỉ khô là vị thuốc an thần, rất tốt cho sức khoẻ người cao tuổi. Gương sen sau khi đã lấy hết hạt, đem phơi khô cũng là một vị thuốc nam. Cây hoa sen rất có ích bởi sử dụng được tất cả, không bỏ một bộ phận nào.

Hoa sen thường được cắm trong lọ độc bình bày nơi phòng khách giản dị mà sang trọng. Vào dịp ngày rằm, mùng một Âm lịch, người đi lễ chùa cũng hay dùng hoa sen để dâng cúng lên bàn thờ Phật.

Từ ngàn đời nay, cây hoa sen đã trở nên thân thuộc với đời sống vật chất và tinh thần của người dân Việt Nam ta. Hoa sen là biểu tượng của mùa hè. Sen tàn cúc lại nở hoa, báo hiệu mùa hè đã qua, mùa thu đã tới. Hoa sen được xếp vào hàng ngũ quý “mai, lan, cúc, trúc, liên”, tượng trưng cho khí tiết thanh cao của người quân tử. Người dân lao động cũng mượn hình tượng hoa sen để thể hiện quan điểm sống trong sạch : Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.