Thuyết minh về mộ cụ VÕ TRƯỜNG TOẢN.

Tiên sinh họ Võ, húy Trường Toản. Đời trước hoặc nói là người Thanh Kệ (Quảng Đức), hoặc nói người Bình Dương (Gia Định), trước thọ nghiệp cùng ai chưa biết rõ. Chỉ biết sở học của tiên sinh đã tới bậc dày dặn, đầy đủ, chất thật có thuật nghiệp thâm uyên thông đạt. Xảy hồi loạn Tây Sơn, tiên sinh ở ẩn mở trường dạy học, thường học trò đến mấy trăm. Ông Ngô Tùng Châu là môn sinh cao đệ nhất. Thứ đến là các ông Trịnh Hoài Đức, Phạm Ngọc Uẩn, Lê Quang Định, Lê Bá Phẩm, Ngô Nhơn Tịnh. Bậc danh sĩ là ông Chiêu, ông Trúc đều ẩn dật. Ngoài ra không kể hết được...Các ông ấy đều gặp hồi phong vận, thời trung hưng triều Gia Long đức bậc tôi hiền, có người hoặc sát thân để làm nên điều nhân, hoặc quên mình để trọng tiết nghĩa, thảy đều nên công nghiệp lớn... Lúc ngự vào Gia Định, đức Thế Tổ Cao Hoàng đế hằng triệu tiên sinh tới đối ứng... Tiên sinh không hứng ra làm quan, nên đại khái không thấy được sự nghiệp. Từ thuở tiên sinh lấy lối học nghĩa lý để giáo hóa, chẳng những đương thời đào tạo được nhiều bậc nhân tài, mà còn truyền thuật, giảng luận, trau dồi về sau”...

Cụ Võ Trường Toản là người học rộng, tài cao, kiến thức uyên bác, đạo đức hơn người. Học trò theo học đông đảo, có những người sau này nổi tiếng anh tài, tham gia chính sự như các cụ Ngô Tùng Châu, Phạm Ngọc Uẩn, Lê Bá Phẩm… cùng các văn gia xuất sắc như Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhân Tịnh, Lê Quang Định (người đời gọi là “Gia Định tam gia thi”). Vì vậy cụ Võ Trường Toản được người đời tôn xưng là “Vạn thế sư biểu”, ngoài sự nghiệp “Lương sư hưng quốc”, cụ còn là một nhà thơ, nhưng nay chỉ còn lưu truyền duy nhất một bài Phú “Hoài cổ” với 24 “đôi câu”. Với bút pháp cổ thi, dùng những điển tích, sự kiện xưa trong sử sách thánh hiền, để nói về việc nhân nghĩa, đạo đức làm người. 

Trước và trong suốt nửa cận cuối thế kỷ XVIII là thời kỳ loạn lạc, chiến tranh liên miên. Theo lưu truyền, lúc ấy Chúa Nguyễn Ánh nghe danh tài đức của cụ Võ Trường Toản, đã trân trọng mời cụ ra tham chính, nhưng cụ khước từ. Bù lại, cụ dâng 10 kế sách giúp an dân, trị quốc; đào tạo nhiều học trò có tài đức giúp Chúa Nguyễn khôi phục cơ nghiệp, xây dựng, phát triển, đất nước… 

Năm 1792, chiến sự với quân Tây Sơn diễn ra ác liệt, Chúa Nguyễn Ánh giong thuyền ra tiến đánh Quy Nhơn, hay tin cụ Võ Trường Toản mất, Chúa tặng cụ Võ Trường Toản hiệu “Gia Định xử sĩ Sùng đức Võ tiên sinh”. Về sau, khi lên ngôi, Vua Gia Long truy tặng cụ đôi liễn:

“Sinh tiền giáo huấn đắc nhân, vô tử nhi hữu tử    

Một hậu thịnh danh tại thế, tuy vong giả bất vong"  .