Kho tàng văn học dân gian của Việt Nam ta rất phong phú những câu tục ngữ được cha ông đúc kết từ kinh nghiệm ngàn đời truyền lại cho đời sau. Những câu tục ngữ rất đa dạng và đề cập tới nhiều mặt của đời sống, như những câu tục ngữ về thiên nhiên, thời tiết, con người, tình bạn, gia đình, quê hương,…đặc biệt là tục ngữ về lao động sản xuất.

Câu tục ngữ “Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng – Ngày tháng mười chưa cười đã tối” là một câu tục ngữ thuộc chủ đề thiên nhiên và lao động sản xuất. Câu tục ngữ đúc kết sự quan sát tinh tế của người xưa về các hiện tượng tự nhiên diễn ra theo quy luật, từ đó để lại những kinh nghiệm bổ ích cho người đời sau. “Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng – Ngày tháng mười chưa cười đã tối”, ý ám chỉ thời gian ban đêm của những ngày tháng năm rất ngắn, ngược lại thời gian ban ngày của tháng mười rất ngắn. Tuy thời gian trong ngày vẫn chỉ là 24 giờ nhưng độ dài sáng tối lại khác nhau giữa hai thời điểm tháng năm và tháng mười.

Điều đó đã được khoa học lý giải trên cơ sở trục nghiêng của Trái đất trong chuyển động quaynh xung quanh Mặt trời. Trái đất luôn quanh mặt trời và tự quay quanh trục của mình, trục của Trái đất lại nghiêng một góc 23,4 độ chính vì vậy lần lượt sẽ có một nửa bán cầu ngả nhiều về phía Mặt trời, còn một nửa lại chếch ra xa Mặt trời.

Vào khoảng thời gian tháng năm âm lịch, bán cầu Bắc ngả nhiều về phía Mặt trời, khi đó sẽ diễn ra mùa hè, đây là mùa nhận được nhiều nhiệt lượng và đồng thời thời gian ban ngày sẽ kéo dài hơn thời gian ban đêm, bởi vậy mới nói “Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng”. Tiếp đó, vào khoảng thời gian tháng 10 âm lịch là khi bán cầu Bắc chếch xa Mặt trời nhất, nhận được ít nhiệt lượng và nhiệt độ thấp, nói cách khác đây là thời gian mùa Đông của nước ta. Khi đó thời gian ban ngày sẽ ngắn còn thời gian ban đêm lại kéo dài hơn “Ngày tháng mười chưa cười đã tối”.

Có thể nói, câu tục ngữ này chỉ đúng với khu vực Bắc bán cầu, còn từ vùng nội chí tuyến, sự thay đổi nhiệt độ là không đáng kể. Từ khi ông cha ta còn chưa biết đến khoa học, bằng sự quan sát mà đúc rút ra được chiêm nghiệm về thời gian như vậy, để lại cho người đời sau chúng ta một kinh nghiệm quý báu. Dựa vào đó để sinh hoạt, lao động, và ta cũng hiểu hơn về quy luật biến chuyển của thiên nhiên, thời điểm các mùa trong năm, hiểu được tác động của thiên nhiên khí hậu tới đời sống lao động sản xuất.

Câu tục ngữ “Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng – Ngày tháng mười chưa cười đã tối” bằng những câu từ mộc mạc, ngôn ngữ giản dị và giàu liên tưởng đã mang đến cho chúng ta một bài học kinh nghiệm về thời tiết, ngày mùa. Từ đó có thêm kinh nghiệm trong các hoạt động sinh hoạt và sản xuất.