Hiện tượng Đã nhìn thấy Déjà vu là gì?

Déjà vu (phiên âm tiếng Anh: /deɪʒɑ vu/ nghe; phiên âm tiếng Pháp [deʒa vy] nghe, "đã nhìn thấy"; hay còn gọi là ký ức ảo giác, từ "para" trong tiếng Hy Lạp là παρα, kết hợp với từ μνήμη "mnēmē" là "memory - trí nhớ, ký ức") hoặc promnesia (chứng rối loạn trí nhớ), là ảo giác, cảm thấy quen thuộc (như đã từng thấy, từng trải qua trong trí nhớ) trong một môi trường, khung cảnh mới, chưa từng biết trước đó hoặc không nhớ rõ lúc nào.

Ví dụ về hiện tượng Déjà vu:
Một người bước vào một căn phòng hoàn toàn mới với họ và đây là lần đầu tiên đặt chân vào, căn phòng này là hoàn toàn xa lạ với người này, nhưng vừa nhìn qua, thì họ đã cảm thấy quen thuộc và như thể là đã nhìn thấy nó ít nhất một lần trước đây, nhưng lại không thể nhớ hoặc lý giải được tại sao lại cảm thấy rằng "Đã nhìn thấy" như thế.

Đây có thể là những trải nghiệm của một cảm giác chắc chắn rằng đã từng chứng kiến hay đã sống qua một hoàn cảnh đã xảy ra trước đây (một người cảm thấy sự kiện đang xảy ra này đã từng xảy ra trong quá khứ không lâu), mặc dù không thể biết chắn chắn các trường hợp linh cảm ấy đã xảy ra lúc nào. Thuật ngữ này được đặt ra bởi một nhà nghiên cứu về tâm linh học người Pháp, Émile Boirac (1851–1917) trong cuốn sách của ông L'Avenir des sciences psychiques ("Tương Lai của Ngành khoa học Tâm linh") được viết trong bài tiểu luận lúc ông là một sinh viên đại học năm cuối. Déjà vu thường là một cảm giác rất quen thuộc, rất "kỳ quái", "lạ" và đầy "huyền bí" và xảy ra thường xuyên nhất trong các giấc mơ, cả trong hiện thực chắc chắn rằng hình ảnh này "đã xảy ra" trong quá khứ.

Hiện tượng déjà vu này xảy ra rất phổ biến cả người lớn lẫn trẻ em. Déjà vu đã được miêu tả trong văn học từ rất lâu, chứng tỏ hiện tượng này không mới xảy ra trong thời buổi này. Đây là một vấn đề rất nan giải cho các nhà khoa học để thử nghiệm trong phòng thí nghiệm nên déjà vu là một chủ đề nóng bỏng cho các nhà tâm linh học hiện nay. Gần đây, các nhà nghiên cứu đã tìm ra được cách để tạo cảm giác này bằng cách dùng thôi miên.

Khoảng 60-70% dân số thế giới cho biết đã gặp phải ít nhất một lần trong đời. Chẳng hạn khi bạn ghé thăm một nơi nào đó lần đầu tiên nhưng nhận thấy nó rất quen thuộc, hay trong lúc chuyện trò, thứ tự các câu nói, nội dung cuộc đối thoại và bối cảnh xung quanh khiến bạn có cảm giác mình từng một lần trò chuyện như thế…

Đó là cảm giác xuất hiện khi một sự việc nào đó diễn ra và bạn cảm thấy như thể đã trải qua rồi, nhưng không thể lý giải lúc nào, tại sao hay thậm chí chắc chắn rằng mình chưa trải qua lần nào.

Trước Déjà vu, hiện tượng này được gọi bằng nhiều thuật ngữ như déjà vécu - từng trải qua, déjà senti - từng nghĩ đến, déjà visitie - từng đi đến. Năm 1876, nhà khoa học người Pháp tiên phong trong nghiên cứu về hiện tượng này mới đặt cho nó tên gọi déjà vu.

Các nghiên cứu khoa học về déjà vu
Déjà vu là hiện tượng rất khó nghiên cứu vì cảm giác "quen thuộc khó hiểu" chỉ xảy ra bất chợt trong vài giây ngắn ngủi, không thể được dự đoán trước hay mô tả một cách rõ ràng. Song chính sự bí ẩn của hiện tượng này đã thu hút sự chú ý với rất nhiều giả thiết được đặt ra, từ thuần túy mê tín dị đoan, tâm linh hay lý giải khoa học do trục trặc trong quá trình ghi nhớ, các hoạt động phức tạp của tiềm thức…

Theo nghiên cứu năm 2003, déjà vu xảy ra ở cả hai giới với tỷ lệ xấp xỉ như nhau và không có sự khác biệt giữa các chủng tộc, nhưng phổ biến nhất trong độ tuổi 15-25. Tần số trải nghiệm hiện tượng này giảm dần theo sự gia tăng tuổi tác và dễ gặp hơn ở người thường nghiên cứu học thuật, đọc nhiều sách và đi du lịch nhiều nơi. Những người này được cho là có điều kiện phát triển trí tưởng tượng và khả năng ghi nhớ các giấc mơ cao hơn.

Nhiều chuyên gia tin rằng, cảm giác ngờ ngợ quen thuộc có thể liên quan tới chất truyền dẫn thần kinh dopamine, với mức độ cao hơn ở thiếu niên và vị thành niên. Giả thiết này có một chỗ đứng đặc biệt trong loạt nghiên cứu về déjà vu sau trường hợp khác thường của một nam giới 39 tuổi.

Người đàn ông này vốn là một bác sĩ được điều trị cúm bằng amantadine và phenylpropanolamine, loại thuốc làm gia tăng hoạt động của dopamine trong não. Trong 24 giờ kể từ khi bắt đầu dùng thuốc, cảm giác déjà vu lặp đi lặp lại với cường độ cao được ghi nhận ở bác sĩ này. Nghiên cứu điển hình được công bố năm 2001 trên tập san Thần kinh học lâm sàng này còn cho biết, cảm giác déjà vu biến mất ngay sau khi người bệnh ngưng uống thuốc.

Nghiên cứu khoa học
Từ những năm cuối thế kỷ 20, hiện tượng déjà vu được nghiên cứu sâu trong ngành tâm lý học và thần kinh học. Nói một cách khoa học, lời giải thích chính xác nhất về déjà vu không phải là một điều "nhận biết trước" được hành động hoặc là có một tài "dự đoán trước", mà là một tật dị thường của bộ nhớ giữ cho ta một ấn tượng mà ký ức "đang được nhớ lại".

Hiện tượng liên quan
Trong tâm lý học, thuật ngữ jamais vu (từ tiếng Pháp, có nghĩa là "chưa hề thấy") dùng để mô tả một khung cảnh bất kỳ nào đó rất quen thuộc mà không được công nhận bởi người quan sát.

Các nhà tâm lý học cho rằng hiện tượng này khác với déjà vu, hiện tượng jamais vu đòi hỏi phải có cảm giác kỳ lạ và thật sự ấn tượng đối với người quan sát khi trông thấy một khung cảnh đặc biệt, mà người đó biết chắc rằng đã từng trong khung cảnh đó.

Một ý kiến khác cho rằng, trong quá trình sinh hoạt, giao tiếp hằng ngày, bộ não con người có khả năng tự sắp xếp, liên kết các sự kiện và phân tích một cách lô-gic, từ đó tạo ra những hình ảnh, âm thanh, sự kiện có khả năng xảy ra trong tương lai và ghi vào vùng trí nhớ, điều này gần giống với phương pháp tiên tri. Khả năng tự sắp xếp và liên kết này của não người được hình thành và rèn luyện trong quá trình con người ta suy nghĩ và suy đoán có chủ ý (chẳng hạn cá cược một điều gì đó). Vì thế, khi bắt gặp một trong những sự việc mà bộ não đã phân tích đúng (có thể có một số trường hợp là sai, điều này lí giải tại sao chỉ đôi khi chúng ta mới gặp hiện tượng Déjà vu) thì lúc đó chúng ta sẽ có cảm giác "hình như" mình đã bắt gặp hoặc đã từng ở vào tình huống đó trong quá khứ.

Xem thêm: Hiện tượng Chưa hề thấy Jamais vu