"ôi sáng xuân nay xuân bốn mốt,
Trắng rừng biên giới nở hoa mơ.
Bác về im lặng con chim hót,
Thánh thót bờ lau vui ngẩn ngơ".

Nhà thơ Tố Hữu đã vẽ một bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp chào đón bác Hồ trở về tổ quốc lãnh đạo phong trào cách mạng Việt Nam sau 30 năm bôn ba nơi hải ngoại để tìm đường cứu nước. Khi đặt chân đến mảnh đất thân yêu của tổ quốc ở biên giới việt - trung tại cao bằng, bác cầm một nắm đất lên hôn. Và hang Pác Bó thuộc xã Trường Hà, huyện Hà Quảng, tỉnh Cao Bằng vô cùng vui mừng như hoa mơ khoe sắc, như bờ lau nhảy múa khi được bác chọn làm nơi ở trong thời gian đầu. Những chuỗi ngày ở nơi đây, Bác sáng tác nhiều thơ, trong đó có bài tức cảnh Pác Bó viết theo thể tứ tuyệt, vừa cô đọng vừa đặc sắc:

"sáng ra bờ suối tối vào hang,
Cháo bẹ, rau măng vẫn sẵn sàng.
Bàn đá chông chênh, dịch sử đảng,
Cuộc đời cách mạng thật là sang".

Trong quyển sách từ Pác Bó đến tân trào và trong từ nhân dân mà ra, nhà xuất bản quân đội nhân dân, 1964, đại tướng Võ Nguyên Giáp có viết: "Nơi ở đầu tiên của bác Hồ tại Pác Bó tuy ẩm lạnh nhưng vẫn là nơi ở tốt nhất. Địa điểm thứ hai là một hốc núi nhỏ ở rất cao và rất sâu trong rừng, bên ngoài chỉ lấp ít cành lau. Nhưng khi trời mưa to rắn rết chui cả vào chỗ nằm. Có buổi sáng, Bác thức dậy thấy một con rắn rất lớn nằm khoanh tròn ngay cạnh người (...). Sức khỏe của Bác có phần giảm sút, Bác sốt rét luôn. Thuốc men gần như không có gì ngoài ít lá rừng lấy về sắc uống theo cách chữa bệnh của đồng bào địa phương. Thức ăn cũng rất thiếu (...). Có thời gian, cơ quan chuyển vào vùng núi đá trên khu đồng bào Mán Trắng, gạo cũng không có, Bác cũng như các anh khác phải ăn toàn cháo bẹ hàng tháng ròng. Ở bất cứ hoàn cảnh sinh hoạt nào, tôi cũng thấy Bác thích nghi một cách rất tự nhiên. Chẳng, hiểu bác được rèn luyện từ bao giờ, như thế nào, mà mọi biến cố đều không mảy may lay chuyển được".

Những lời kể trên đây của đại tướng Võ Nguyên Giáp đã giúp chúng ta hiểu thêm về Pác Bó, về bác Hồ. Hoàn cảnh sống và làm việc của người là thế nhưng cả bài thơ tức cảnh Pác Bó không có câu thơ nào nói đến sự gian khổ, thiếu thốn.

Câu khai, bác viết:

"Sáng ra bờ suối, tối vào hang".

Lời thơ rất sảng khoái, nhẹ nhàng, thanh thoát. Phép đối ngữ tương phản: sáng / tối, ra / vào, bờ suối / hang đã làm bật lên thú lâm tuyền thơ mộng. Cách ngắt nhịp 4/3, cùng với ý thơ thể hiện nếp sống lành mạnh, điều độ của người chiến sĩ cách mạng. Ở câu thừa, bác dí dỏm:

"Cháo bẹ, rau măng vẫn sẵn sàng".

Câu thơ này có hai cách hiểu: ở đây cháo bẹ, rau măng bao giờ cũng có sẵn hoặc tuy sống kham khổ nhưng tinh thần lúc nào cũng sẵn sàng. Một số nhà nghiên cứu Văn học cho rằng, hiểu theo cách thứ nhất thích hợp hơn. Bởi lẽ, cả bài thơ, giọng điệu của bác rất vui tươi, giản dị. Phong cách này thường gặp trong thơ Bác, đặc biệt là những bài thơ viết ở chiến khu việt bắc. Bài cảnh rừng Việt Bắc là một điển hình về giọng điệu phóng túng "tha hồ dạo", "mặc sức say":

"Cảnh rừng việt bắc thật là hay

Vượn hót chim kêu suốt cả ngày

Khách đến thì mời ngô nếp nướng

Săn về thường chén thịt rừng quay

Non xanh nước biếc tha hồ dạo

Rượu ngọt chè tươi mặc sức say

Kháng chiến thành công ta trở lại

Trăng xưa hạc củ với xuân này".

Còn nếu chúng ta hiểu câu thừa theo cách thứ hai sẽ làm giảm đi sự thoải mái của bài thơ nhiều lắm và câu thơ trở nên kiểu cách, gò bó hơn, "không tương xứng với tầm cỡ tư tưởng của bác Hồ vĩ đại". Tuy nhiên, dù hiểu theo cách nào, câu thừa vẫn toát lên tinh thần lạc quan, ung dung, vượt khó một cách nhẹ nhàng của bác.

Nhưng cơ sở nào cho chúng ta biết bác Hồ rất say sưa thú lâm tuyền? Chính chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói với các nhà báo vào tháng 1 - 1946 sở thích cao quý này: "Cả đời tôi chỉ có một ham muốn, ham muốn tột bậc là làm sao cho đất nước ta hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn áo mặc, ai cũng được học hành. Riêng phần tôi thì làm một cái nhà nho nhỏ, nơi có non xanh nước biếc, để câu cá, trồng rau, sớm chiều làm bạn với các cụ già hái củi, trẻ em chăn trâu, không dính líu đến vòng danh lợi".

Chính vì "nâng niu tất cả chỉ quên mình" nên bác chưa kịp thực hiện "riêng phần tôi" cho bản thân bác.

Có thể khẳng định rằng, bác Hồ có cùng ý thích với các đại thi hào đời Đường, đời Tống, các bậc hiền triết thời xưa, không màng chức trọng quyền cao như: Âu Dương Tu (1007 - 1072), Tô Thức (1037 - 1101), Lục Du (1125 - 1210), Tân Khí Tật (1140 - 1207). Chính vì còn "nợ nước", không được như các bậc hiền triết thời xưa nên lúc nào bác cũng không quên công cuộc cách mạng:

"Bàn đá chông chênh, dịch sử đảng".

Để hiểu câu chuyện này cũng như cả bài thơ, nhà thơ Chế Lan Viên đã đi thực tế ở Pác Bó và kể lại:

"Tôi đã về Pác Bó, không có tấm đá nào như bàn cả. Chỉ có tấm lòng vững như thạch của người cách mạng đã nhìn đá ra bàn".

Như vậy thì đã rõ, cái "chông chênh" ở đây chính là hoàn cảnh lịch sử trong nước và thế giới khá "chông chênh". Ngày 1 - 9 - 1939, đức tấn công Ba Lan, chính phủ Anh, Pháp buộc phải tuyên chiến với Đức vì Ba Lan là nước đồng minh. Chiến tranh thế giới lần thứ hai bùng nổ. Ba Lan rơi vào tay Đức. Tháng 4 - 1940, Đức tiến đánh Đan Mạch, Na Uy, sau đó tràn vào Bỉ, Hà Lan, Lúc-xăm-bua và Pháp. Pháp kí với đức hiệp ước đầu hàng nhục nhã: Pháp bị tước vũ khí, hơn ba phần tư lãnh thổ pháp bị đức chiếm đóng và pháp phải nuôi toàn bộ quân đội Đức chiếm đóng. Cuối năm 1940, Đức chiếm lĩnh toàn bộ vùng Đông và Nam Âu. Rạng sáng 22 - 6 - 1941, phát xít Đức bất ngờ tấn công Liên Xô. Ở mặt trận Châu Á Thái Bình Dương, rạng sáng ngày 7 - 12 - 1941, Nhật Bản bất thình lình tấn công hạm đội Mĩ ở cảng Trân Châu (quần đảo Ha-Oai). Mĩ chính thức nhảy vào vòng chiến. Trong vòng nửa năm, vùng Đông Nam Á rơi vào tay Nhật. Còn ở nước ta, nhân dân Việt Nam nằm dưới hai tầng áp bức Nhật - Pháp. Nạn đói bắt đầu hoành hành dữ dội. Chính vì vậy, bác Hồ nhanh chóng "dịch sử Đảng" để tuyên truyền, vận động cách mạng. Nhìn chung, câu chuyện lời lẽ giản dị nhưng ý tứ rất sâu xa, phải vận dụng kiến thức sử học chúng ta mới có thể hiểu được. Câu hợp làm toát lên tinh thần của cả bài thơ:

"cuộc đời cách mạng thật là sang".

Cuộc đời cách mạng có ai "dấn thân" vào mà vui sướng? Nhà thơ Tố Hữu đi làm cách mạng từ lúc mới 19 tuổi đã tâm sự:

"Đời cách mạng từ khi tôi đã hiểu dấn thân vô là phải chịu tù đày là gươm kề tận cổ, súng kề tai là thân sống chỉ coi còn một nửa".

Ấy vậy mà, bác tự hào là "sang". Ấy vậy mà Bác không kêu than một lời nào. Chữ "sang" là con mắt của bài thơ, là sự kết tinh nghệ thuật tuyệt vời của bài thơ thất ngôn tứ tuyệt. Cái "sang" của người

Cách mạng đang và thực sự làm chủ, cái "sang" của một niềm tin mãnh liệt ở tương lai thật đáng trân trọng.

Tóm lại, tức cảnh Pác Bó là bài thơ ngắn nhưng hàm súc, có sự kết hợp hài hòa giữa chất cổ điển và hiện đại. Bài thơ như một bản nhạc trữ tình da diết được bác hòa âm, phối khí bằng những nhạc cụ cổ điển. Còn lời ca bác viết bằng loại ngôn ngữ dân tộc vừa trong sáng, vừa mới mẻ. Dù con người nghệ sĩ tài hoa ấy đã kết thúc bổn phận nhưng những âm điệu du dương của nó vẫn còn ngân nga mãi với thời gian.