Nguyên Duy viết bài thơ Ánh trăng vào năm 1978 , tại thành phố Hồ Chí Minh – nơi đô thị của cuộc sống tiện nghi hiện đại. Có thể, đó là một tình huống có thực của chính nhà thơ, một người lính  năm xưa. Cái “giật mình” đầy tính nhân văn của con người ở cuối bài thơ khiến cho thế hệ trẻ hôm nay không ngừng suy nghĩ.

     Trăng vốn gắn kết với con người vô cùng thân thiết. Từ lức bé thơ cho đến khi vào chiến trường, trăng gắn bó với con người, không lúc nào rời xa. Trăng là bạn, là anh em đồng chí, là một phần không thể thiếu đối với con người. Tưởng như tình cảm ấy bền chặt đến mai sau, không có gì có thể làm cho nó thay đổi được.

     Thế nhưng, cuộc sống có lắm bất ngờ khiến ta sửng sốt. Hoàn cảnh thay đổi, khiến con người nhanh chóng lãng quên vầng trăng, lãng quên quá khứ. Đến khi sự cố cúp điện xảy ra, con người “đột ngột” gặp lại vầng trăng năm xưa. Trăng chưa từng thay đổi vẫn cứ “cứ tròn vành vạnh” dẫu con người có hững hờ và lãng quên.

     Nhà thơ đã 6 lần nhắc đến hình ảnh vần trăng. Nó trở thành một ẩn dụ hành động sự tròn đầy, thủy chung, trọn vẹn sâu sắc với nhân dân, với những người đã từng nhường cơm sẽ áo cùng người lính. Ánh trăng không thay đổi bao nhiêu thì gợi lên sự day dứt trong lòng người lính bấy nhiêu.

     Hai từ “giật mình” ẩn trong nó nhiều tầng nghĩa. Con người “giật mình” là bởi phát hiện ở ngoài trời đang tràn ngập ánh sáng, còn trong phòng thì tối om; ánh điện có thể tắt nhưng ánh trăng thì không bao giờ tắt. Con người “giật mình” là bởi bất ngờ gặp lại vầng trăng năm xưa, một người bạn chân thành, thủy chung, với bao nhiêu kỉ niệm ấm áp. Con người “giật mình” là chính bởi vầng trăng vẫn “tròn vành vạnh”, vẫn ân tình và thủy chung còn mình đã đổi thay quá nhiều, trở nên vô tình và ích kỉ. Cảm súc trào dâng khiến con người “rưng rưng”, không thể nói thành lời.

     Cái “giật mình” đầy tính nhân văn trong bài thơ Ánh trăng biểu thị sự thức tỉnh, niềm ân hận của con người khi đã vô tình lãng quên quá khứ. Đôi khi im lặng chính là một sự trừng phạt nặng nề nhất. Con người không thể sống thiếu quá khứ, không thể không biết đứng trên quá khứ để vương đến tương lai. Nhà thơ đã nêu lên một triết lý sống thật tự nhiên, sâu sắc về cuộc sống và tình người.

     Vầng trăng là hình ảnh của thiên nhiên hồn nhiên, tươi mát, là người bạn suốt thời nhỏ tuổi,hồi chiến tranh ở rừng. Vầng trăng cũng là biểu tượng của quá khứ nghĩa tình,hơn thế trăng còn mang vẻ đẹp bình dị,vĩnh hằng của đời sống. Ở khổ thơ cuối, trăng tượng trưng cho quá khứ vẹn nguyên, chẳng thể phai mờ, là người bạn,nhân chứng nghĩa tình mà nghiêm khắc nhắc nhở nhà thơ và mỗi chúng ta. Con người có thể vô tình, có thể lãng quyên thiên nhiên nhưng thiên nhiên (quá khứ) thì luôn tròn trịa,bất diệt.

     Có thể xem đoạn thơ cuối là tâm trạng tự thú, sám hối chân thành của con người trước lỗi lầm của mình. Nó như một lời nhắc nhở của người lính với chính mình: không được vô ơn, không được lãng quên quá khứ ân tình thủy chung. Thông qua hình tượng nghệ thuật “Ánh trăng” và cảm xúc của nhà thơ, bài thơ đã diễn tả những suy ngẫm sâu sắc về thái độ của con người đối với quá khứ gian lao, tình nghĩa, nhắc nhở về truyền thống “uống nước nhớ nguồn” quý báu của dân tộc mà mỗi con người cần phải có trách nhiệm gìn giữ và phát huy