Tôi có nghe một bài hát mở đầu bằng những câu hát rất dễ thương, tươi tắn như
sau:
“Hôm qua em đi chùa Hương
Hoa cỏ còn mờ hơi sương
Cùng thầy mẹ em phấn đầu soi gương.”
Tôi cũng lại đọc một bài hát nói của Chu Mạnh Trinh rằng:
“Bầu trời, cành bụt,
Thú Hương Sơn ao ước bấy lâu nay.
Kìa non non, nước nước, mây mây,
Đệ nhất động hỏi là đây có phải?”
Tựu chung lại cả hai tác phẩm ấy đều nói về một địa điểm vô cùng nổi tiếng mà
theo cách gọi của nhân gian là Chùa Hương, nhưng chính xác nó không chỉ là
một ngôi chùa riêng biệt mà là một quần thể di tích văn hóa - tôn giáo lớn gọi
là Hương Sơn có tuổi đời lên đến vài trăm năm từ thuở vua Lê - chúa Trịnh.
Chùa Hương không chỉ mang trong mình vẻ đẹp thơ mộng, trữ tình tựa như
chốn bồng lai tiên cảnh, mà còn mang trong mình sự thanh tịnh, không khí thâm
nghiêm của chốn thiên tu. Một lần bước đến Hương Sơn dường như khách lữ
hành cũng bỏ lại sau lưng nỗi lo trần thế để được tịnh tâm ngắm nhìn phong
cảnh núi non, đền chùa, nơi được mệnh danh là “Nam thiên đệ nhất động” này.
Quần thể di tích chùa Hương được xây dựng vào cuối thế kỷ 17 khoảng những
năm 1680-1704, việc ra đời của ngôi chùa có nhiều sự tích, nhiều người thắc
mắc rằng tại sao lại có hai ngôi chùa tên Hương Tích, một ở Hà Tĩnh và một ở
Hà Nội. Chuyện kể rằng, thuở xưa các phi tần, mỹ nữ của chùa quê gốc đa phần
lớn ở vùng Thanh Nghệ Tĩnh nên cứ môi độ xuân về các bà thường hay ngược
về Hà Tĩnh để trầy trội chùa Hương, dâng hương kính Phật. Đó vốn là chuyện
tốt đẹp thế nhưng chúa Trịnh lại có mối nghi ngại, sợ phi tần chịu đường xa cực
khổ, và lý do tế nhị nên chúa quyết định cho xây dựng thêm một chùa Hương
Tích ở tại Hà Nội để các bà trầy trội được gần hơn. Hiện nay, quần thể di tích
này tọa lạc tại xã Hương Sơn, huyện Mỹ Đức, Hà Nội, bên cạnh sông Đáy,
trong đó trung tâm cụm di tích là chùa Hương nằm trong động Hương Tích,
người ta gọi là chùa Hương hoặc chùa Trong.
Về kết cấu kiến trúc, quần thể di tích Hương Sơn là nơi quy tụ của hàng chục
ngôi chùa lớn thờ Phật, nhiều ngôi đền thờ thần, thánh cùng các ngôi đình thờ
khác, điểm độc đáo của khi di tích chính là lối kiến trúc kết hợp giữa phong

cảnh thiên nhiên núi xanh, nước biếc, mây trắng lượn lờ cùng với hệ thống hang
động tự nhiên và các kiến trúc chùa chiền cổ xưa, tạo nên một không gian vừa
mang vẻ đẹp trữ tình thơ mộng vừa mang vẻ thoát tục, thiêng liêng chốn cửa
Phật. Men dọc theo thung lũng suối Yến là những công trình kiến trúc tiêu biểu
của chùa Hương bao gồm chùa Ngoài, tên khác là chùa Trò hay chùa Thiên Trù.
Bên trong ngôi chùa này tháp chuông, với lối kiến trúc độc đáo gồm ba tầng
mái, trên tầng cao nhất lộ ra hai đầu hồi tam giác, Chu Mạnh Trinh có câu thơ
nhắc về tháp chuông này như sau “Thoảng bên tai một tiếng chày kình/khách
tang hải giật mình trong giấc mộng”.
Trung tâm của khu di tích chính là chùa Hương, hay còn gọi là chùa Trong,
chùa Hương Tích, đây không phải là một ngôi chùa nhân tạo mà thực chất nó là
một hang động lớn, vách động có khắc 5 chữ là bút tích cảu chúa Trịnh Sâm
“Nam thiên đệ nhất động”, thể hiện tấm lòng ngưỡng mộ của ngài với vẻ đẹp
của chốn Hương Sơn. Ngoài hai bộ phận kiến trúc chính thì, còn các công trình
kiến trúc khác có thể tóm lược trong hai câu thơ sau:
“Này suối Giải Oan, này chùa Cửa Võng,
Này nam Phật Tích, Này động Tuyết Quynh”
Trong đó, suối Giải Oan và chùa Cửa Võng là hai địa điểm nằm ở dọc quảng
đường từ chùa Thiên Trù đến chùa Hương Tích, am Phật Tích tương truyền là
nơi Quan Thế âm bồ tát độ kiếp, động Tuyết Quynh hay chùa Tuyết Quynh là
một chùa nhỏ tọa lạc gần với động Hương Tích.
Hội chùa Hương chính là một trong những lễ hội lớn nhất ở miền Bắc nước ta,
mỗi năm thu hút đến hàng triệu du khách cùng phật tử khắp mọi miền tổ quốc
đổ về đây trẩy hội, thăm quan và dân hương kính Phật. Lễ hội bắt đầu từ ngày
6/2 âm lịch hằng năm, kết thúc vào khoảng hạ tần tháng âm lịch, trong đó chính
thức diễn ra trong 4 ngày từ ngày 15 đến ngày 18 tháng 2 âm lịch. Phù hợp với
không kí linh thiêng và thanh tịnh chốn của phật thế nên phấn lễ của lễ hội chùa
Hương diễn ra một cách đơn giản, biểu hiện rõ rệt nhất ấy là làn khói xanh nghi
ngút, hương thơm thoang thoảng của nhang đèn không bao giờ dứt trong nhưng
ngày hội, khiến cho không khí nơi đây lại càng thêm phần thanh tao, nhã nhặn.
Người đi dâng lễ cũng chỉ chuẩn bị một ít nhang đèn, hoa quả và đồ ăn chay đặt
lên điện thờ, thắp nén hương thơm, thành tâm khẩn vái đúng với quy cách của
một Phật tử giác ngộ rồi đi thăm thú cảnh sắc xung quanh thanh lọc tâm hồn
hoặc tham gia vào phần hội.
Phần hội thì cũng giống nhiều cách lễ hội phổ biến khác, gồm có lễ rước và lễ
văn, sau đó là hoạt động vui chơi nhẹ nhàng bên ngoài như bơi thuyền văn cảnh,
hát chèo, hát văn,… Có thể thấy rằng cả phần lễ và phần hội của lễ hội chùa

Hương đều thiên về nhã nhặn, tinh tế, không quá nô nức, ồn ào phá hỏng cảnh
thiêng liêng, mỗi một con người bước chân đến nơi đây đều hưởng một niềm
vui hiếm có, ấy là cảm giác thanh tịnh tâm hồn, niềm vui sướng khi bắt gặp
cảnh sắc độc đáo tựa chốn bồng lai tiên cảnh.
Di tích chùa Hương và lễ hội chùa Hương đã ăn sâu vào tiềm thức và văn hóa
tín ngưỡng tôn sùng đạo phật, đạo giáo và cả nho học của người dân Việt Nam,
đặc biệt với vẻ đẹp hiếm có bởi sự kết hợp tinh tế giữa cảnh thiên nhiên và các
công trình kiến trúc nhân tạo đã đưa nơi đây trở thành nguồn cảm hứng bất tận
của các văn nhân, thi sĩ xưa và nay. Trong bài tôi đã nhắc đến nhiều câu thơ có
trong Hương Sơn phong cảnh ca của Chu Mạnh Trinh, một bài hát nói được
xem là áng văn kiệt tác của văn học trung đại Việt Nam, ngoài ra có thể nhắc
đến Hồ Xuân Hương với bài vịnh Động Hương Tích, hay Tản Đà với bài thơ
Chơi chùa Hương Tích. Trong âm nhạc có một bài hát nổi tiếng, với giai điệu
vui tươi, mang âm hưởng dân ca ấy là bài Em đi chùa Hương, phổ nhạc từ thơ
của Nguyễn Nhược Pháp, từng một thời được phát đi phát lại trên ra-đi-ô, mà
thế hệ ông bà ta vẫn thuộc trong lòng.
Phong cảnh chùa Hương có lẽ rằng vẫn còn đẹp và đặc sắc hơn tất cả những gì
mà thơ ca đã vẽ nên, bởi chỉ có dùng chính đôi mắt, đôi tai và tâm hồn thanh
tịnh thì con người ta mới có thể cảm nhận được vẻ đẹp kì diệu ấy, thứ mà chẳng
giấy bút nào viết nên được. Nếu ai có dịp ghé thăm Hà Nội một lần, hãy ghé
thăm quần thể di tích Hương Sơn một lần để cảm nhận được cái vẻ thơ mộng
trữ tình của trời mây non nước kết hợp với nét thâm nghiêm, thanh trịnh chốn
thiền tu, được thế có lẽ cuộc đời chẳng còn gì sung sướng hơn.