Nguyễn Minh Châu là một trong những cây bút tiên phong của văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới với lối viết lãng mạn những vẫn chân thực và giàu cảm xúc. Khi chiêm nghiệm về cuộc đời và nghệ thuật, ông đã viết lên truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa với hai bức tranh đối lập nhau giữa cái đẹp toàn bích của nghệ thuật và sự thật đau đớn phũ phàng của đời thực. Câu chuyện kể lại chuyến đi thực tế của người nghệ sĩ nhiếp ảnh, nếu như những phát hiện mới mẻ của anh về vẻ đẹp nghệ thuật của thiên nhiên khiến người ta rung động, thì sự phát hiện về sự thật trần trụi và đắng cay của con người đằng sau vẻ đẹp ấy lại bóp nghẹt bao trái tim người đọc.

Tác giả đã viết lại câu chuyện của Phùng khi đi thực tế để săn tìm một bức ảnh đẹp nhất về chủ đề biển trong sương sớm theo yêu cầu của trưởng phòng. Anh đã quay trở lại vùng biển từng là chiến trường cũ nơi anh tham gia kháng chiến chống đế quốc Mĩ. Nhân dịp này, anh thăm lại người bạn Đẩu nay đang làm chánh án tòa huyện. Sau nhiều buổi phục kích, cuối cùng Phùng cũng bắt gặp được một cảnh đẹp thiên nhiên trời cho khiến tâm hồn anh xao xuyến đến lạ lùng. Một chiếc thuyền ngoài xa mờ mờ ảo ảo trong sương sớm. Nhưng khi chiếc thuyền lại gần, bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp ấy không còn nữa, hiện ra trước mắt anh là sự thật nghiệt ngã về cuộc đời éo le, đầy tủi nhục của người đàn bà hàng chài. Sau những lần chứng kiến cảnh người chồng bạo lực vũ phu đánh vợ, Phùng đã xông vào can ngăn. Người đàn bà được đưa tới tòa án huyện. Trước những lời khuyên nhủ, giảng giải của Phùng và Đẩu về cuộc ly hôn, người đàn bà không những không đồng ý mà còn van xin họ đừng làm vậy. Câu chuyện của bà khiến cả hai người chiến sĩ cách mạng suy ngẫm lại về cuộc đời và nghệ thuật.

Nghệ thuật ở đây là một bức tranh thiên nhiên thật đẹp và sống động về chiếc thuyền ngoài xa trong sương sớm. Phùng gọi đó là một bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ. Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầy sương mù như sữa có pha đôi chút màu hồng hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Vẻ đẹp ấy khiến người nghệ sĩ rung động và xuyến xao. Một vẻ đẹp thực đơn giản và toàn bích khiến Phùng bối rối như tâm trạng khi đứng trước một người con gái đẹp. Phùng tự hỏi lòng mình Chẳng biết ai đó lần đầu đã phát hiện ra bản thân cái đẹp chính là đạo đức? Cảnh đẹp ấy đang xuyên thấu tâm hồn người nghệ sĩ, bóp thắt trái tim anh, làm nên cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn. Có lẽ Phùng đang dành hết tất cả xúc cảm của mình để hòa vào thiên nhiên. Anh muốn được thưởng thức nó một cách trọn vẹn. Cảnh đẹp ấy không phải ai cũng có thể cảm nhận được. Phải là người tinh tế, nhạy cảm mới trải nghiệm được hết món quà thiêng liêng mà thiên nhiên ban tặng. Phùng chụp vội những tấm ảnh để mang về chọn lọc cho trưởng phòng.

Thế nhưng, đằng sau bức tranh ấy lại là sự thật cay đắng về cuộc đời bất hạnh của người đàn bà làng chài. Chưa kịp tận hưởng hết những nét đẹp huyền diệu của thiên nhiên thì sự phũ phàng của cuộc đời đã phơi bày ngay trước mắt người nghệ sĩ. Tiếng quát mắng thô lỗ, cục cằn của người đàn ông trên thuyền làm Phùng bừng tỉnh. Hắn trút hết cơn giận bằng cách dùng chiếc thắt lưng quất tới tấp vào vợ mình. Nhưng điều đáng chú ý ở đây là người đàn bà dù bị đánh đau đến vậy vẫn không hề chống cự, cũng không có dấu hiệu trốn chạy. Điều đó càng làm Phùng thấy tò mò và khó hiểu. Anh ngỡ ngàng và chua xót trước sự thật éo le, trớ trêu ngay trên chiếc thuyền vừa đi vào bức ảnh nghệ thuật của anh. Người xem có thể cũng sẽ cảm nhận được một bức tranh toàn bích giống như anh vừa thấy, nhưng chỉ một mình anh chứng kiến được sự thật phũ phàng đằng sau vẻ đẹp toàn thiện của bức tranh. Phải chăng cuộc đời luôn ẩn chứa nhiều trái ngang mà người ta khó lòng phát hiện được ra nếu không tìm hiểu kỹ càng, chi tiết?

Sau nhiều lần chứng kiến cảnh bạo lực của người đàn ông vũ phu, Phùng đã quyết định xông vào can ngăn và đánh nhau với hắn, Phùng bị thương được đưa về tòa án huyện để băng bó. Tại đây, câu chuyện của người đàn bà làng chài khiến cả Phùng và Đẩu một lần nữa rung động và xót xa. Dù bị chồng đánh, nhưng bà không hề có ý định bỏ chạy hay ly hôn. Thậm chí khi Đẩu đề nghị bà ly hôn với lý do Bà không thể ở cùng người chồng vũ phu như vậy đâu, bà đã một mực chối từ và van xin các anh đừng làm vậy. Trong đôi mắt đượm buồn của người đàn bà đau khổ còn ẩn chứa biết bao nhiêu nỗi niềm. Các chú đâu có phải là người làm ăn… cho nên các chú đâu có hiểu được cái việc của các người làm ăn lam lũ, khó nhọc. Phải chăng giữa nghệ thuật và cuộc đời có sự ngăn cách lớn đến vậy sao? Phùng và Đẩu đã trải qua bao năm tháng gian khổ trong chiến tranh bom đạn, nay lại ngỡ ngàng trước tình cảnh của một người đàn bà làng chài bất hạnh. Người đàn ông mà các anh chứng kiến cảnh bạo lực, vũ phu đã từng là một người rất hiền lành. Nhưng do hoàn cảnh khó khăn, do cuộc sống khắc nghiệt đã khiến hắn trở thành con người thô bạo như vậy. Đã thế, họ lại đẻ nhiều, gia đình nào cũng trên dưới chục đứa, có khi cả nhà vợ chồng con cái toàn ăn cây xương rồng luộc chấm muối… Lại một sự thật nữa được trưng bày đằng sau cảnh nghiệt ngã mà Phùng chứng kiến. Sau những trận roi đòn đớn đau ấy, họ vẫn có những phút giây bình yên bên nhau, dù chỉ là ít ỏi. Nhưng hơn hết, người đàn bà không chấp nhận li hôn vì bà thấu hiểu cuộc đời và hoàn cảnh của mình. Cuộc sống trên thuyền không thể thiếu người đàn ông những lúc sóng gió bão bùng. Hơn nữa, họ còn phải lo cho cả chục đứa con, nếu không có người đàn ông, làm sao có thể sống qua được.

Cuộc sống là vậy, có nhiều uẩn khúc bên trong những gì ta nhìn thấy. Đằng sau bức tranh thiên nhiên toàn bích đầy nghệ thuật của chiếc thuyền ngoài xa lại là cảnh bạo lực gia đình tàn bạo trong nước mắt khổ đau. Nhưng đằng sau giọt nước mắt ấy lại là sự nhẫn nhục, là đức hi sinh của người vợ dành cho con cái. Bà chấp nhận những trận đòn roi vì tình yêu thương vô bờ cho đàn con. Cuộc sống trên thuyền không có người đàn ông sẽ chẳng thể nào vượt qua được những lúc bão bùng mưa gió. Có thể Phùng và Đẩu sẽ thở dài sau câu chuyện của người đàn bà nhẫn nhục, nhưng trong thâm tâm họ lại dành sự xót thương, đồng cảm với những số phận cơ cực giống như bà. Lúc này, nghệ thuật và cuộc đời không đơn thuần chỉ là một bức tranh toàn bích, mà còn là sự cảm thông, thấu hiểu của những con người đang thưởng thức nghệ thuật.

Qua những tình huống trên, tác phẩm đã mang lại bài học về cách nhìn nhận cuộc đời qua cái nhìn toàn diện. Mặt khác, đó cũng là những khó khăn của nhân dân trong thời kỳ đầu đổi mới đất nước. Chiến tranh kết thúc, bao nhiêu máu xương của người anh hùng đã đổ xuống, nhưng đằng sự ăn mừng chiến thắng vẻ vang của toàn dân tộc, đời sống nhân dân vẫn còn gặp rất nhiều khó khăn. Những hủ tục, những tệ nạn xã hội, bạo lực gia đình, nghèo đói… vẫn đeo bám họ từng ngày. Bằng lối viết chân thực, giàu cảm xúc, nhà văn Nguyễn Minh Châu đã thể hiện niềm xót thương và lòng đồng cảm với số phận những người nông dân bất hạnh. Nhất là người phụ nữ, họ luôn sống cam chịu, nhẫn nhục và giàu đức hi sinh. Nếu như chiếc thuyền ngoài xa không tiến lại gần, có lẽ, Phùng sẽ không phát hiện ra sự thật đằng sau cảnh đẹp tuyệt trần mình vừa chụp được.

Sau này, mỗi khi nhìn lại bức ảnh, bóng dáng người đàn bà lam lũ vất vả lại thấp thoáng hiện ra giữa cảnh đẹp thiên nhiên mờ mờ ảo ảo. Tất cả đã làm nên một tuyệt tác thống nhất giữa cuộc đời và nghệ thuật. Đồng thời, cách khắc họa nhân vật, xây dựng cốt truyện tài tình của Nguyễn Minh Châu qua việc sử dụng ngôn ngữ linh hoạt, sáng tạo đã góp phần làm nổi bật chủ đề – tư tưởng của tác phẩm.