Tác phẩm Lặng lẽ Sapa là kết quả của một chuyến đi phiêu lưu, trải nghiệm thực tế của nhà văn Nguyễn Thành Long vào mùa hè năm 1970. Tác phẩm được viết với cốt truyện đơn giản nhưng thực tế, đó là: khi một họa sĩ già đang trong một chuyến đi từ Hà Nội lên Sa Pa làm việc thì đã gặp một cô kĩ sư mới ra trường cũng lên Sa Pa để nhận nhiệm vụ công tác. Và kể từ đó, họ đã trở thành những người bạn đồng hành trên cùng một chuyến xe. Họ cùng được bác tài xế lái xe kể cho nghe về một anh thanh niên – là “một trong những người cô độc nhất thế gian” ở trên đỉnh Yên Sơn có độ cao khoảng 2600m. Và sau đó là một cuộc gặp gỡ, trò chuyện nói chuyện giữa ông họa sĩ, cô kĩ sư và với anh thanh niên tại nơi mà anh ấy ở và làm việc. Anh thanh niên đó đã 27 tuổi, quê nhà ở Lào Cai. Anh đang làm nhiệm vụ công tác khí tượng kiêm nhà vật lí địa cầu. Công việc của anh hàng ngày là “đo gió, đo mưa, đo nắng và tính mây, đo chấn động mặt đất và dự báo thời tiết hàng ngày để phục vụ sản xuất”. Một ngày anh phải báo cáo về cho trung tâm bốn lần là vào những lúc: “bốn giờ, mười một giờ, bảy giờ tối, một giờ sáng”. Công việc của anh đòi hỏi tính chính xác cao, sự làm việc kiên trì, chăm chỉ. Và đến tận lúc đọ anh vẫn luôn yêu nghề và luôn có tinh thần trách nhiệm cao trong công việc của mình. Anh tự tạo ra cho mình một cuộc sống với đầy đủ vật chất và tinh thần. Anh có một căn nhà ngăn nắp, sạch sẽ, gọn gàng, có cả vườn rau, vườn hoa và có sách coi là bạn. Anh “tặng vợ bác lái xe củ tam thất, tặng cô kĩ sư bó hoa, tặng ông họa sĩ một giỏ trứng”. Ông họa sĩ đã cảm nhận được nét đẹp của anh thanh niên thông qua những hình ảnh mộc mạc chân thực đó. Ông muốn vẽ anh nhưng anh đã từ chối và giới thiệu những người khác đáng vẽ hơn mình, đó chính là “ông kĩ sư ở vườn rau xu hào, anh cán bộ nghiên cứu bản đồ sét”. Cuộc gặp gỡ ấy chỉ diễn ra trong vài ba mươi phút nhưng anh thanh niên đã để lại rất nhiều cảm xúc đong đầy, đặc sắc và ấn tượng tốt đẹp cho cả cô gái và ông họa sĩ về những con người vẫn đang làm việc hăng say chăm chỉ nhưng mà thầm lặng cống hiến cho đất nước trong cái lặng lẽ của Sa Pa hằng ngày – nơi mà người ta cứ tưởng như chỉ có sự nghỉ ngơi, an nhiên.

Câu chuyện có bốn nhân vật: bác lái xe, bác họa sĩ, kỹ sư và anh thanh niên. Họ thuộc hai thế hệ già và trẻ, với những ngành nghề khác nhau, nhưng trước hết, họ có nhiều điểm chung về vẻ đẹp trong tư tưởng, thái độ sống, công việc và con người. Những nhân vật này (và những nhân vật khác chỉ được đề cập trong câu chuyện của chàng trai trẻ) được đặt tên bởi tác giả. Đây là dụng ý của tác giả. Tác giả muốn giới thiệu họ như những con người bình thường, bình dị vô tình gặp nhau trên một chuyến xe. Các nhân vật trong truyện ít nhiều mang màu sắc lý tưởng nhưng cũng là hình tượng con người với những vẻ đẹp của từng thời đại.

Giá như mà không có chuyến ô tô khách, di chuyển trải nghiệm thực tế thì có lẽ cũng chẳng mấy ai được đặt chân đến miền đất Sa Pa, để cảm nhận được vẻ đẹp tiềm ẩn thanh tú, thanh cao, trong sáng, cái “lặng lẽ” của một vùng núi non trùng điệp với mù sương và đầy mộng mơ của miền đất cao nhất nước Việt Nam này, trong bản đồ địa hình địa lý nước Việt, Sa Pa nằm bên hữu ngạn vùng sông Hồng, còn con đường sắt chạy dọc theo dòng sông lại nằm ở phía tả ngạn sông Hồng. Cho nên điều đó đã thành thông lệ, mặc lệ, ai đến với Sa Pa và đi bằng ô tô khách leo dốc với núi cao mức độ 80 km nữa mới đến được với miền đất Sa Pa. Chuyến xe khách Lào Cai – Sa Pa đã vô tình đã trở thành cầu nối liên kết và đồng thời trở thành người dẫn chuyện của câu chuyện đó. Trên chuyến xe khách đó có tổng cộng ba nhân vật, ngoài còn có người lái xe già trước cách mạng tháng Tám năm 1945 thì còn có ông họa sĩ già rất vui tính, vui vẻ và cùng với đó là cô kĩ sư nông nghiệp trẻ và lần đầu được đi đến miền đất Tây Bắc. Họ quen nhau trên một chuyến xe lên miền đất Sa pa, dù sao cũng là một chuyện bình thường đời thường. Tuy nhiên tác giả Nguyễn Thành Long đã miêu tả khắc hoạ họ thành ba nhân vật có tâm hồn tiềm ẩn trong sáng, đáng quý và dễ mến.