Có những tác phẩm văn chương bất tử khi nó trở thành chứng nhân lịch sử, nó gắn liền với nỗi vui, buồn của một dân tộc. Bài thơ "Chạy giặc" là một bài thơ mang ý nghĩa như vậy.

Năm 1859, thực dân Pháp tấn công thành Gia Định. Trước họa xâm lăng, Nguyễn Đình Chiểu đã viết bài thơ “Chạy giặc". Bài thơ viết theo thể thất ngôn bát cú Đường luật, phản ánh nỗi đau thương của dân tộc, căm thù lên án tội ác quân Pháp xâm lược và thể hiện lòng thương xót nhân dân:

“Tan chợ vừa nghe tiếng súng Tây,
...Nỡ để dân đen mắc nạn này?"

Hai câu đề nói lên một cục diện bi thảm của đất nước ta thời bấy giờ. Giặc Pháp nổ súng đánh chiếm thành Gia Định. Trận đánh diễn ra như "một bàn cờ thế" phút chốc thay đổi bất ngờ “phút sa tay". Thành Gia Định thất thủ, Đồng Nai, Bến Nghé rơi vào tay giặc. Vần thơ cất lên như một lời than:

“Tan chợ vừa nghe tiếng súng Tây,
Một bàn cờ thế phút sa tay."

Các từ ngữ: “vừa nghe tiếng súng Tây”, “phút sa tay" làm nổi bật thời gian, sự việc diễn ra bất ngờ, nhanh chóng và nói lên nỗi kinh hoàng của nhà thơ, của nhân dân khi thành Gia Định bị giặc Tây nổ súng đánh chiếm. "Một bàn cờ thế" là một ẩn dụ, cách nói ước lệ, hàm súc về một cục diện chiến trường, một tình thế chiến tranh hồi ấy (1859).

Hai câu thực 3,4 tả cảnh chạy loạn, chạy giặc trong nỗi kinh hoàng của nhân dân. Các từ ngữ: "bỏ nhà". “lơ xơ chạy". "mất ổ” “dáo dác bay" đặc tả sự tan nát. hoảng sợ, hãi hùng. Nhà thơ lấy thế giới con người là "lũ trẻ” lấy thế giới thiên nhiên là "đàn chim", hai hình ảnh ấy điển hình cho nỗi đau thương của nhân dân trước thảm họa đất nước, quê hương bị xâm lược:

"Bỏ nhà lũ trẻ lơ xơ chạy,
Mất ổ đàn chim dáo dác bay”

Phép đảo ngữ đặt vị ngữ trước chủ ngữ để nhấn ý các chữ "bỏ nhà" và “mất ổ" tạo nên nỗi ám ảnh bi thương về cảnh chạy giặc của dân lành.

Hai câu luận 5,6 đối nhau làm hiện lên hai cảnh tang thương điêu tàn nơi Bến Nghé và Đồng Nai. Gần 200 năm về trước, Bến Nghé đã là cảnh đô hội, sầm uất, trên bến dưới thuyền buôn bán tấp nập. Đồng Nai là vựa lúa miền Nam. Thế mà chỉ trong chốc lát đã bị giặc Pháp bắn giết, đốt phá, cướp bóc rất dã man. Tài sản của nhân dân ta bị chúng cướp phá sạch sành sanh '"tan bọt nước". Nhà cửa, phố phường, làng xóm của đồng bào ta bị quân xâm lược đốt phá tan hoang. Lửa khói ngút trời, bao phủ một vùng rộng lớn "nhuốm màu mây". Nhà thơ tả ít mà gợi nhiều. Chi bằng hai hình ảnh so sánh rất chọn lọc, đổi nhau: “của tiền tan bọt nước”, “tranh ngói nhuốm màu mây" đã căm thù lên án tội ác tày trời của quân xâm lược. Nỗi đau đớn và căm thù chứa đầy vần thơ:

“Bến Nghé của tiền tan bọt nước,
Đồng Nai tranh ngói nhuốm màu mây."

Tội ác quân giặc không thể nào kể xiết! Nhà thơ tưởng như cất lời than uất hận trước tội ác ghê tởm của giặc Pháp:

“Bình tướng nó hãy đóng sông Bến Nghé,
làm cho bốn phía mây đen ;
Ông cha ta còn ở đất Đồng Nai,
ai cứu một phường con đỏ

(Văn tế nghĩa sĩ cần Giuộc)

Sau khi hạ thành Gia Định, giặc Pháp đánh chiếm 3 tỉnh miền Đông Nam Kỳ. Cả một vùng rộng lớn của đất nước ta chìm trong máu lửa, Phan Văn Trị, người bạn thân của Nguyễn Đình Chiểu đã căm giận viết khi nghe tiếng kèn giặc:

“Tò te kèn thổi tiếng năm ba,
Nghe lọt vào tai dạ xót xa.
Vốn khúc sông Rồng mù mịt khói,
Vắng hoe thành Phụng ủ sầu hoa..."

(Cảm tác)

Hai câu kết, cảm xúc nghẹn lại bỗng trào lên, biểu lộ một tâm trạng đau đớn, lo âu. Lo âu cho tính mạng và tài sản của nhân dân ta đang bị giặc Pháp bắn giết, cướp bóc dã man. Lo âu cho vận mệnh đen tối của đất nước. Câu hỏi tu từ thể hiện tình thương xót nhân dân đau khổ trước họa xâm lăng:

“Hỏi trang dẹp loạn rày đâu vắng,
Nỡ để dân đen mắc nạn này?”

“Chạy giặc” là bài ca yêu nước thể hiện sâu sắc lòng căm thù giặc Pháp và tình thương xót nhân dân trước họa xâm lăng. Những cảnh mà nhà thơ nghe thấy tiếng súng Tây, nhìn thấy, cảm thấy (lũ trẻ lơ xơ chạy, đàn chim dáo dác bay, của tiền tan bọt nước, tranh ngói nhuốm màu mây) là những chi tiết nghệ thuật rất hiện thực mang giá trị lịch sử sâu sắc. Bài thơ “Chạy giặc" là một chứng tích về tội ác giặc Pháp trong những ngày tháng đầu chúng xâm lược đất nước ta.

Ngôn ngữ hàm súc, nghiêm trang, chứa chan tình cảm, bài thơ thể hiện tâm hồn trung nghĩa của Nguyễn Đình Chiểu. Nó cho thấy tính mẫn cảm chính trị của nhà thơ yêu nước "đâm mấy thằng gian bút chẳng tà". Với ông “thơ là súng là gươm".

Bài thơ này được viết vào năm 1859, khi thực dân Pháp đánh chiếm Gia Định, một phần của Nam Kỳ. Bài thơ gồm tám câu theo thể thất ngôn bát cú Đường luật, một thể thơ cổ điển của Trung Quốc được nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu sử dụng để bày tỏ tình cảm yêu nước và căm ghét giặc xâm lược. Bài thơ được chia làm bốn phần:

• Hai câu đề: Tác giả miêu tả cảnh tan chợ vừa nghe tiếng súng Tây, một bàn cờ thế phút sa tay. Câu đề là câu mở đầu bài thơ, gây ấn tượng mạnh cho người đọc về sự bất ngờ và hoảng loạn của người dân khi bị giặc Pháp tấn công. Tiếng súng Tây là biểu tượng cho sức mạnh quân sự của giặc Pháp, còn bàn cờ thế là biểu tượng cho số phận nước nhà đang bị đe dọa.
• Hai câu thực: Tác giả tiếp tục miêu tả cảnh người dân phải bỏ nhà lũ trẻ lơ xơ chạy, mất ổ bầy chim dáo dác bay. Câu thực là câu trình bày sự kiện chính của bài thơ, nói lên nỗi khổ của người dân trong cảnh chạy giặc. Người dân phải từ bỏ mái ấm gia đình, con cái, tài sản để sinh tồn. Hình ảnh lũ trẻ lơ xơ và bầy chim dáo dác bay gợi lên sự loạn li, tan tác của nhân dân ta.
• Hai câu luận: Tác giả sử dụng biện pháp ẩn dụ để chỉ ra những thiệt hại mà giặc Pháp gây ra cho quê hương: Bến Nghé của tiền tan bọt nước, Đồng Nai tranh ngói nhuốm màu mây. Câu luận là câu nêu lên ý kiến hoặc suy luận của tác giả về sự kiện đã trình bày. Bến Nghé và Đồng Nai là hai địa danh thuộc Nam Kỳ, nơi có nhiều người giàu có và có nền văn hóa phát triển. Giặc Pháp đã cướp bóc, thiêu huỷ những gì người dân ta có được. Hình ảnh của tiền tan bọt nước và tranh ngói nhuốm màu mây gợi lên sự hủy diệt và bi ai của quê hương.
• Hai câu kết: Tác giả dùng ngôn ngữ châm biếm để chỉ trích triều đình nhà Nguyễn đã không có biện pháp chống giặc: Hỏi trang dẹp loạn rày đâu vắng? Nỡ để dân đen mắc nạn này! Câu kết là câu kết thúc bài thơ, nói lên tâm trạng và quan điểm của tác giả về vấn đề đã đề cập. Trang là từ chỉ quan lại hay triều đình, dẹp loạn là từ chỉ việc khôi phục trật tự và bảo vệ nước nhà. Tác giả hỏi rằng đâu rồi những người có trách nhiệm với dân tộc, tại sao họ lại để cho dân đen (tức dân nghèo) phải chịu cảnh khốn khổ.

Tóm lại, bài thơ Chạy giặc của Nguyễn Đình Chiểu là một bài thơ có giá trị hiện thực và tư tưởng cao. Bài thơ tái hiện một khung cảnh bi thảm của dân tộc ta trong thời kỳ bị giặc Pháp xâm lược, đồng thời biểu lộ tình yêu quê hương, thương dân và căm ghét giặc của tác giả. Bài thơ cũng là một lời kêu gọi nhân dân đứng lên chống giặc, bảo vệ nước nhà. Bài thơ là một tác phẩm văn học bất hủ, góp phần vào sự phát triển của văn học yêu nước Việt Nam.