Năm 1954, trong bối cảnh hòa bình tái lập, văn sĩ Nguyễn Huy Tưởng theo đoàn quân kháng chiến trở về Hà Nội. Ông bắt đầu đề xuất một áng văn về thủ đô những ngày đầu kháng chiến nhằm tưởng niệm chiến kiện trường kì vừa qua, cũng là tri ơn những người con Hà Nội đã hiến thân cho một lí tưởng cao đẹp - mà nhiều người trong đó là bằng hữu thân thiết của tác gia Nguyễn Huy Tưởng. Thiên truyện này là tập đầu trong bộ ba tiểu thuyết về chiến kiện kháng Pháp.

'Sống mãi với thủ đô' vẽ nên toàn cảnh Hà Nội trong những ngày sửa soạn chiến tranh. Trong nhật ký ngày 22/7/56, Nguyễn Huy Tưởng cho biết, ông dự tính viết một cuốn tiểu thuyết về cuộc kháng chiến, chia làm ba giai đoạn: Từ chiến đấu Liên khu I đến Việt Bắc 47. Từ Việt Bắc 47 đến Biên giới, và từ Biên giới đến Điện Biên Phủ. Nhưng ông mới chỉ viết được cuốn đầu tiên thì mất.

— Thụy Khuê Vũ Thị Tuệ, Nguyễn Huy Tưởng, một quan niệm về lòng yêu nước, Hợp Lưu số 46, tháng 4-5 năm 1999

Trong phác thảo sơ khai, ông Nguyễn Huy Tưởng tạm đặt nhan đề Hà Nội liên khu Một hoặc Sống chết với thủ đô, bối cảnh dự định là khu vực Hà Nội những ngày trước và sau sự kiện 19 tháng 12 năm 1946 - thời điểm Hồ chủ tịch ban bố hiệu triệu Toàn quốc kháng chiến. Nguyên mẫu nhân vật chính là những con người bình thường từng sống qua giai đoạn đó, tuy không giữ trọng trách gì nhưng chung niềm đau đáu về sự sinh tồn Hà Nội - nơi chứng kiến cuộc đời họ từ ấu thơ tới trưởng thành, vừa linh thiêng hào hoa vừa bê tha trụy lạc, vừa lãng mạn hùng vĩ vừa huyên náo bần tiện. Nghĩa là, sự hiến thân tranh đấu được coi như nghĩa vụ cao cả để giữ lấy thủ đô và phẩm giá con người. Vậy, Hà Nội coi như tượng trưng cho nhân phẩm và lẽ sống công chính của những con người đã xưng Việt Nam, Hà Nội vùng đứng lên để quốc gia Việt Nam không phải chịu kiếp tôi đòi thực dân thêm nữa.

Trong chủ quan dự định, tác gia Nguyễn Huy Tưởng muốn đây phải là thiên hùng ca về Hà Nội trong một giai đoạn lịch sử oanh liệt, có tầm vóc như Chiến tranh và hòa bình hoặc các thi phẩm ái quốc Louis Aragon bấy giờ được ngưỡng mộ trên khắp thế giới cũng như trong các phong trào giải phóng dân tộc. Về mặt khách quan, tác giả muốn kế tục thành công của những Đêm hội Long Trì (1942), Vũ Như Tô (1943), An Tư công chúa (1944), Những người ở lại (1948) trong mảng đề tài chính luận, hay là về Hà Nội.

Tuy nhiên, thời kì cuối thập niên 1950, khuynh hướng văn nghệ cánh tả bị chính quyền đương thời ngờ vực. Ngay khi diễn ra vụ Nhân văn Giai phẩm, bản thân Nguyễn Huy Tưởng lâm vào diện tình nghi. Vì thế, theo nhận định của phê bình gia Thụy Khuê Vũ Thị Tuệ, sự hoang mang lo sợ khiến Nguyễn Huy Tưởng ngập ngừng trong vấn đề soạn tiếp thiên truyện này. Năm 1960, ông công bố tập truyện phim Lũy hoa với nội dung là cuộc chiến đấu của những người con Hà Nội trước thềm 30 Tết Nguyên Đán, nhân vật chính cũng là các nhân vật có trong cuốn tiểu thuyết mà sau ông đặt lại nhan đề là Sống mãi với thủ đô, để lí tưởng hóa một thời oai hùng. Cũng theo bà Thụy Khuê, trong không khí ngột ngạt của cuộc đấu tố văn nghệ, ông Nguyễn Huy Tưởng cho ấn hành Lũy hoa nhằm thăm dò thị hiếu chính quyền và công chúng. Tuy nhiên, ngay năm đó tác giả mất vì bạo bệnh khiến tập tiểu thuyết bị bỏ lửng, mà theo văn sĩ Nguyễn Tuân, các nhân vật đều còn ở phôi thai ý tưởng và các sự kiện chưa được nhuận sắc. Năm 1961, tập thủ cảo được Nhà xuất bản Văn Học ấn hành, có thêm bài bạt của ông Nguyễn Tuân.

“Tiểu thuyết 'Sống mãi với thủ đô' và kịch bản phim truyện 'Lũy hoa' đều trực diện tả cuộc chiến đấu quyết tử của Hà Nội vùng lên đêm 19 tháng 12 năm 1946. Trong năm 1958 truyện dài viết xong một nửa, gác lại đấy, mà đi viết sang kịch phim xong năm 1959. Tức là kịch bản phim truyện viết chen vào tiểu thuyết 'Sống mãi với thủ đô'.
Bốn tác phẩm kịch nói kịch phim truyện dài đều bừng bừng cháy lên cái lửa lịch sử của Hà Nội, và cũng bừng bừng cháy theo lên cái tình của một con người văn sĩ thủ đô. Ở một nhà văn nhất là văn ta, đây cũng là một điều đáng biết đến, khi chúng ta thấy rằng Nguyễn Huy Tưởng đã nhiều lần hoài bão đề tài thủ đô.
Mang nặng một đề tài và chủ đề mỗi lần có khác đi, Nguyễn Huy Tưởng đã thai nó sinh hạ nó lên giấy, có lần đẻ non, có lần đủ tháng, lại có lần đẻ rơi, chết rồi mà đứa con tinh thần vẫn lọt lòng và có đứa lại nửa đời nửa đoạn như truyện 'Sống mãi với thủ đô' đây.
Tôi có lúc phải nghĩ vớ vẩn rằng giá mà Nguyễn Huy Tưởng được như cái anh trong truyện thần thoại tự mình rút dây ở cuốn chỉ số mệnh mình, rút đến đâu là thêm sự giảm thọ đến đấy và sẽ rút cho đến cái đầu mối cuối cùng tức là chết, giá mà Nguyễn Huy Tưởng biết mình đang rút đến gần cái đầu mối cuối cùng cuốn chỉ, thì tôi tin rằng nhà văn Nguyễn Huy Tưởng không bao giờ lại đi quơ sang truyện phim mà bỏ trơ lại đấy lũ nhân vật 'Sống mãi với thủ đô' hữu sinh vô hậu của mình.
Tôi gấp lại tiểu thuyết 'Sống mãi với thủ đô' chưa đáng phải gấp lại. Thấy tủi tủi cho lũ nhân vật tiểu thuyết kia đang ngơ ngác giữa cái ngã tư nghệ thuật như là đang ngóng chờ sự chỉ đường nào của một bạn công an cảnh giới trật tự.
Bên ngọn đèn đêm mà đề tựa sách cho một nhà văn đã lên đường rồi, nghe rúc nhịp còi dồn toa tàu ga Hàng Cỏ, tôi như nghe thấy những tiếng lao xao của một đám hành khách bị nhỡ tàu. Mà những linh hồn nhỡ tàu đó nhìn lại thì cũng chỉ là cái bọn nhân vật đã lấy vé rồi của Nguyễn Huy Tưởng.