Trần Tú Xương là một nhà thơ nổi tiếng với các tác phẩm thơ trào phúng.Ông là một người thông minh,tài hoa có đủ nhưng phải thi đến tám lần mới đỗ nổi Tú Tài nên đc gọi là Tú Xương.Thơ của ông chủ yếu là thơ Nôm phản ánh rõ nét bức tranh hiện thực của xã hội nửa phong kiến nc ta vào cuối vào thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX.Và tác phẩm “Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu” chính là một đòn trời giáng của Tú Xương vào chế độ thi cử mạt vận,hổ lốn  của thời thực dân Pháp mới bước vào nước ta biến triều đình ta thành bù nhìn để chúng dễ bề cai trị.

Là sĩ tử và cũng là nạn nhân của kì thi Hương năm Đinh Dậu.Nhà thơ đã tận mắt chứng kiến sự suy đồi của Nho học.Đau lòng trước nỗi ô nhục của tài tử văn nhân đất Bắc cho nên ngay hai câu đề,tác giả đã phê phán nhà nước thực dân phong kiến thời bấy giờ.

Nhà nc ba năm mở một khoa

Trường Nam thi lẫn với trường Hà

Khoảng thời gian “ba năm” là một khoảng thời gian vô cùng dài.Đủ để cho các sĩ tử chuẩn bị kiến thức cũng như phong thái tốt nhất. Từ các quan chức chủ trì cuộc thi đến các viên quan chấm thi đều phải được lựa chọn thật kĩ,thật tỉ mỉ và khắt khe.Phải là những người tài giỏi, nghiêm túc,hiểu biết sâu rộng,công tư phân minh,…Nghe chừng thì có vẻ là một cuộc thi rất trang trọng, nghiêm túc,tuyển chọn vô cùng khắt khe.Nhưng nghe đến câu “trường Nam thi lẫn với trường Hà” thì bắt đầu không bình thường.Bởi vì trước đây, Bắc Kì vốn có hai trường thi Hương là trương Nam-trường học ở Nam Định và trường Hà –trường học ở Hà Nội,nhưng khi thực dân Pháp sang đô hộ nước ta thì lập tức trường Hà bị bãi bỏ.Nên các sĩ tử thi ở trường Hà Nội phải xướng thi “lẫn” với các sĩ tử ở trường Nam .Từ “lẫn” ở đây thể hiện một sự lẫn lộn,nhốn nháo,phơi baỳ sự đổ nát của một kì thi Quốc gia.Qua đó tác giả thể hiện sự  phê phán ,mỉa mai đối với “nhà nước”vô trách nhiệm.Dưới sự cai trị của “nhà nước” thực dân ,Nho học đã mạt vận  . “Nhà nc” chỉ mở cuộc thi cầm chừng,hổ lốn mất hết vẻ trang nghiêm của một kì thi quốc gia

Khoảng “ba năm”,kể từ kì thi Hương trước đến kì thi Hương tiếp theo ,đáng lẽ các sĩ tử ,các quan trường là phải chuẩn bị xong xuôi ,ổn thỏa hết rồi.Nhưng sự thật như thế nào sẽ được tác giả bật mí trong hai câu thực:

Lôi thôi sĩ tử, vai đeo lọ

 Âmj ọe quan trường,miệng thét loa

Hình ảnh sĩ tử là nhân vật trung tâm trường thi,là người có tri thức,là bộ mặt nhân tài của đất nước,họ sẽ được lựa chọn ,cất nhắc làm quan nếu họ thi đỗ.Có thể nói các sĩ tử ở đây là người nắm giữ vận mệnh tương lai của quốc gia.Thế mà lại được gắn thêm cho cái từ “lôi thôi”. “Lôi thôi” có nghĩa là luộm thuộm nhếch nhác, hoàn toàn khác so với dáng vẻ thư sinh ,thi hào,tỏa sáng mà người ta thường nói khi nhắc đến những sĩ tử thi trạng . Biện pháp nghệ thuật đaỏ ngữ “lôi thôi sĩ tử” đc tác giả sử dụng tài tình , làm tăng thêm vẻ khổ sở, nhem nhuốc của nhan vật .Thường thì đi thi người ta mang sách vở để học bài, ôn bài chuẩn bị tốt cho cuộc thi nhưng đây lại chỉ mang mỗi cái lọ(có thể hiểu là lọ mực hoặc lọ đưngj nước uống) .Nhìn vào người ta sẽ đánh giá một phần kiến thức trong đầu các học trò này “văn như hũ rút ,chữ như mù” . Thế mà vẫn có người đỗ cao mới lạ chứ ?Còn hi vọng gì về một kì thi nghiêm túc,nghiêm chỉnh,trung thực.Người đi thi trông giống như dân chạy nạn,giống như những kẻ đầu đường xó chợ, không có học.Ngoài sĩ tử ra vẫn còn một thành phần đóng góp công sức khiến cho nơi trường thi trang trọng ,uy nghiêm giống như nơi chợ búa huyên láo,bình dân.“Âmj ọe” là âm thanh trầm,không tròn chữ.Quan trường nghe vẻ có vẻ cao sang,hào nhoáng thế nào ,ai ngờ là kẻ có vấn đề về giọng nói ,hoặc do thiếu hiểu biết dẫn đến không biết nói thế nào. “Miệng thét loa” là nói rất to ,to như muốn hét vào cái loa.Chứng tỏ vị viên quan này ko chỉ thiếu kĩ năng mà còn thích ra oai,nạt nộ.Qua phép đảo ngữ, đưa từ “ậm oẹ” lên trước nhà thơ muôn tạo ấn tượng về những bậc quan chưa thấy người mà đã thấy tiếng. Không phải tiếng tăm, danh vọng mà là tiếng quan trường “thét loa” bằng thứ tiếng thét “ậm oẹ” - tiếng bị cản từ trong cổ họng nghe không rõ. Chỉ riêng từ “ậm oẹ” đã đủ bán đứng tư cách và phẩm giá vị quan trường. Đó là những kẻ "ăn không nên đọi nói chẳng nên lời" vậy sao có thể cai quản việc nước?Thế mới thấy triều đình đang bị suy thoái một cách trầm trọng,bằng cách nhìn vào bộ phận quan trường mà nhà nước đã chuẩn bị tốt nhất,cẩn trọng nhất

Hình ảnh đám sĩ tử lôi thôi, bệ rạc và lũ quan trường lộn xộn, ồn ào đã gợi đến hình ảnh một buổi thi Hương lúc cuối mùa của Nho học, khi ngày tàn của chế độ phong kiến và thời điểm úa tàn của nền độc lập dân tộc trước sự xâm lăng của chủ nghĩa thực dân. Tâm trạng của Tú Xương cực kì thất vọng,bất lực và có đôi chút khinh thường,buồn tủi trước xã hội đang dần thái hóa.Thì lại bất ngờ ngạc nhiên vì lần xuất hiện đầu tiên trong lịch sử thi cử nước nhà là có quan sứ và mụ đầm đến dự:

Cờ kéo rợp trời quan sứ đến

Váy lê quét đất mụ đầm ra

Theo sách sử viết,kì thi Đinh Dậu năm 1897 có vợ chồng Toàn quyền Đông Dương Pôn Đu –me và vợ chồng Công sứ Lơ –nóc-măng đến dự.Không phải ngẫu nhiên một người làm thơ sành sõi như Tú Xương lại để hình ảnh ông tây ,bà đầm vào đôi câu luận này.Bởi vì  hình ảnh của “ông Tây mụ đầm” ở đây là một phản ánh đúng bản chất xã hội Việt Nam lúc bấy giờ: xã hội nô lệ, mà người nắm thực quyền là thực dân. Hình ảnh “cờ cắm rợp trời” cho thấy cảnh tiếp đón dành cho Tây thật là long trọng, thật là kính cẩn.Nhưng mụ đầm lại ăn mặc một cách diêm dúa “váy lê quyets đất”.Một sự phô trương về hình thức,không đúng với nghi lễ của một kì thi.Lợi dụng nghệ thuật đối, tác giả, đã đặt cái “váy” của bà đầm ngang với cái “cờ” của ông Tây.Rõ ràng lá cờ đại diện cho một quốc gia lại sánh với cái váy,ta thấy đc sự châm biếm ,mỉa mai,đả kích không hề nhẹ đến từ tác giả.Lại tiếp tục đối “quan sứ -mụ đầm”,đây là một cách chửi của Tú Xương ,quan sứ là danh xưng của một chức vụ quan trọng,khả kính lại ngang hàng với bà đầm là danh xung thường đc dùng với thái độ khinh bỉ,coi thường.Cho nên quan sứ cũng đc tác giả ví mụ đầm ,nên bị khing bỉ coi thường.

Nhà thơ Tú Xương là một nhà thơ tài ba,cũng là một người có tấm lòng yêu nước nhưng vì lực yếu sức mỏng nên đành dùng thơ ,lời văn kêu gọi thay cho hành động của mình:

Nhân tài đất Bắc bào ai đó

Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà

Hai câu thơ kết là một lời kêu gọi , là sự đánh thức lương tri ,lương tâm.Câu hỏi tu từ “Nhân tài đất Bắc nào ai đó?” vừa chỉ những sĩ tử trong khoa thi Đinh Dậu-nơi tập trung tài chí đất Bắc vừa chỉ những ai tự cho mình là nhân tài.Tác giả đã nhắc  những nhân tài hãy “ngoảng cổ mà trông cảnh nc nhà” để nhận ra thực trạng và nỗi nhục mất nước.Qua hai câu thơ ,cũng cho thấy nhà thơ đang tự trào chính mình khi bản thân mình cũng là một nhân tài đất Bắc mà chả làm được gì để thay đổi tình trạng nước ta bị thực dân Pháp đô hộ .Cho nên giọng điệu  mới có phần chua xót và tha thiết,nếu là cười thì cũng là cười nuốt nước mắt vào trong.

Bài thơ được viết bằng thể thơ thất ngôn bát cú.Có sự kết hợp hài hoà ,sâu sắc giữa bút pháp chữ tình và trào phúng.Sử dụng nghệ thuật đối ,đảo ngữ tài tình tạo ra sự hấp dẫn và sức sống cho bài thơ.Ngôn ngữ có tính hất khẩu ngữ ,không xô bồ giúp tác phẩm thêm sâu sắc và thẫm đẫm tình cảm

Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu gợi lên hiện trạng đất nước và nỗi nhục mất nước.Đồng thời nói lên tấm lòng của Tú Xương đối với quê hương đất nước.Bài thơ vừa mang sức mạnh châm biếm,đả kích,vừa bộc lộ tâm trạng trữ tình tha thiết