Nếu như chất liệu của âm nhạc là âm thanh, giai điệu; của hội họa là đường nét, màu sắc… thì văn học lấy ngôn từ làm cất liệu xây dựng hình tượng. Ngôn ngữ văn học không giống với các bộ môn khoa học khác, cũng khong phải là ngôn ngữ giao tiếp trong đời sống hàng ngày, mà đó là thứ ngôn ngữ đã được cảm xúc thăng hoa thông qua rất nhiều biện pháp nghệ thuật. Trong đó, so sánh và ẩn dụ là hai biện pháp rất hay được sử dụng trong tác phẩm văn học. Đặc biệt, khi đến với ca dao, ta bắt gặp một loạt các hình ảnh so sánh và ẩn dụ rất phong phú, đạt hiệu quả nghệ thuật cao, trở thành dấu ấn riêng của ca dao

   “Ca dao là một trong những dòng chính của thơ ca trữ tình” (Hê - ghen).          Qua ca dao xưa, quần chúng nhân dân rất hay dùng so sánh ví von để phô diễn ý tình. Chất liệu so sánh, ẩn dụ không lấy ở đâu xa, mà chính là cảnh vật thiên nhiên làng quê quen thuộc, gần gũi với lao động, sinh hoạt. Từ sân đình, cây đa, giếng nước, con thuyền, bến đò cho đến những miếng cau khô, tấm lụa đào… đều có thể trở thành vật trở bao nỗi niềm tâm tư tình cảm của người bình dân. Đôi khi “Cái đẹp nằm ngay trong sự giản dị”. Những hình ảnh so sánh, ẩn dụ rất giàu sức gợi cảm, gần gũi, ý tình trở nên bong bẩy, ý nhị , kín đáo.

   Người bình dân thường dùng hình ảnh những con vật bé nhỏ như con cò, cái kiến… khi nói về thân phận mình. Có khá nhiều những câu, bài ca dao Việt Nam nói đến con có và mượn con cò để xây dựng nên những hình tượng độc đáo, sắc nét, giàu sức gợi, giàu ý nghĩa nhân sinh như bài ca dao:

          “Con cò mà đi ăn đêm

   Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao

          Ông ơi ông vớt tôi nao

   Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng

          Có xáo thì xáo nước trong

   Đừng xáo nước đục đau lòng cò con”.

   Sự rủi , không may, tai nạn bất ngờ xảy ra trong đời sống con người cũng như của loài vật là điều không thể tránh khỏi. Nhưng sự rủi ro của con cò trong bài ca dao rất đặc biệt. Bởi “ăn đêm” trái với sinh hoạt bình thường, tự nhiên của con cò. Phải chăng cuộc sống của loài cò khốn khó đến nổi ban ngày kiếm ăn không được mà phải đi mò cả ban đêm, điều này được ví như cuộc sống của những người nông dân trong xã hội phong kiến? và sự rủi ro ấy cũng chính là cái nền, cái cớ để tác giả thể hiện tinh tế những điều muốn 2000 nói bằng ngôn  ngữ trực tiếp của nhân vật:

“Ông ơi ông vớt tôi nao

   Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng”

   Tiếng kêu lạc lõng, đứt đoạn của con cò thật đáng thương. Con cò là ẩn dụ rượng trưng cho thân phận người nông dân xưa dù cuộc sống khó khăn, bế tắc nhưng họ chưa bao giò hết niềm tin vào cuộc sống, vẫn ham sống. và đặc biệt, họ dám nhìn thẳng vào thực tế, dám đón nhận cái chết và bày tỏ thái độ dứt khoát của mình: “Có xáo thì xáo nước trong”. Đó là thái độ “Chết trong còn hơn sống đục”, luôn giữ được  phẩm chất thanh cao, trong sáng của mình trong bất cứ hoàn cảnh nào. Hình ảnh ẩn dụ “ Con cò” có giá trị khái quát hiện thực cao, đồng thời thể hiện được giá trị nhân  sinh sâu sắc, để lại bài học quý giá về lẽ sống ở đời.

    Người phụ nữ cũng vậy. Họ phải chịu những luật lệ hà khắc trói buộc quyền sống của họ. Đến với những bài ca dao về người phụ nữ, ta bắt gặp một loạt các câu hát than thân mở đầu bằng “thân em” với rất nhiều hình ảnh so sánh khác nhau:

         -Thân em như tấm lụa đào

    Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai?

         -Thân em như giếng giữa đàng

    Kẻ khôn rửa mặt người phàm rửa chân.

         -Thân em như miếng cau khô

    Kẻ thanh tham mỏng, người thô tham dày.

     Chỉ hai chữ “thân em” thôi nhưng cũng đủ khiến người đọc không khỏi xót xa, thương cảm cho cuộc đời họ, đồng thời thấy được hiện thực xã hội bấy giờ. Sau này, “bà chúa thơ nôm”- Hồ Xuân Hương đã vận dụng trong một bài thơ rất nổi tiếng của mình - Bánh Trôi Nước:

        Thân em vừa trắng lại vừa tròn
         Bảy nổi ba chìm với nước non

     Chỉ có điều, nếu như Hồ Xuân Hương tả theo lối vịnh vật, tả chiếc bánh trôi từ màu sắc,hình dáng đến cách làm bánh cốt để chuyển nghĩa nói về người phụ nữ thì ca dao lại dùng những hình ảnh so sánh rất riêng, phong phú, sinh động:

-         Thân em như tấm lụa đào

-         Thân em như giếng giữa đàng

-         Thân em như miếng cau khô

   “Tấm lụa đào” rất quý giá, đẹp đẽ. Nhưng đây không phải tất, lụa đào được nâng niu cất giữ mà đang treo “:phất phơ giữa chợ” cũng như người con gái bị đe, ra bán giữa chợ đời, không được làm chủ cuộc đời mình. Và “giếng” nước mới trong trẻo, mất lành làm sao, mà laik ở ngay giữa đàng – nơi bao người lại qua, bị sử dụng tùy tiện: rửa mặt , rửa chân. Còn cả “miếng cau khô” kết với trầu làm thơm miệng, hồng má mọi người, không thể thiếu được trong các cuộc vui “miếng trầu là đầu câu chuyện”, cũng bị cắt xé tùy vào khẩu vị ngườ 2000 i ăn. Giá trị của của tấm lụa, giếng nước, miếng cau kia không được dánh giá qua bản thân mà bị phụ thuộc vào người dưng…

   Đó là sự tự ý thức về chan giá trị của mình: một vẻ đẹp xinh xắn trẻ trung như tấm lụa đào, một vẻ đẹp dân dã, giá trị nhưng rất cần thiết và không thể thay thế được của mình với cuộc đời như giếng giữa đàng, như miếng cau khô kia… nhưng cuối cùng khồng phải tất cả đều có được cuộc sống hạnh phúc mà rất nhiều trong số những người phụ nữ xưa bị bạc đãi thậm chí bị trà đạp phũ phàng. Những câu ca dao với những hình ảnh so sánh có giá trị nghệ thuật cao như vậy là tiếng hát thấm nhuần tư tưởng nhân đạo và cũng là một hình thức đấu tranh đòi khôi phục vị trí xứng đáng của người phụ nữ.

   Có thể nói đây là những hình ảnh só sánh hay nhất, giàu ý nghĩa xã hội nhất và cũng giàu chất ca dao nhất. Đọc qua hoặc nghe qua thì thấy chúng có bề ngoài giống nhau: đều mở đầu bằng “thân em”. Nhưng nếu ta tập trung lắng nghe và cảm nhận sẽ tháy được vẻ đẹp riêng của mỗi bài. Thiếu đi cái riêng dù là rất ít rất nhỏ này thì mỗi bài ca dao sẽ không có và không thể có “cái riêng” và cũng không có lí do để tồn tại. ‘Cái duyên” ấy chính bởi khả năng dùng hình ảnh so sánh, phong phú, linh hoạt của tác giả dân gian.

   Yêu thương và căm giận là hai trạng thái tình cảm luôn đi cùng nhau trrong mỗi con người, “thơ sinh ra từ nụ cười trong sáng hay những giọt nước đắng cay” (Gam-da-tốp). Sẽ thật thiếu sót nếu không nhắc tới câu ca dao tràn đầy tình yêu thương. Chiếm một số lượng lớn trong kho tàng ca dao là những câu hát về tình yêu nam nữ. Và có lẽ những hình ảnh so sánh, ẩn dụ đẹp nhất đều được dành để viết tặng cảm xúc thi vị này. Ta bắt gặp trong ca dao rất nhiều cặp hình ảnh ẩn dụ: khách bộ hành -cây đa, con cò - bến cũ… rất gần guic với cuộc sống làng quê, trong đó thuyền - bến là cặp hình ảnh phổ biến, rộng rãi nhất:

                   “Thuyền về có nhớ bến chăng

                Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền”.

   Thuyền - bến là hình ảnh tượng trưng cho tình cảm đôi lứa. thuyền là hình ảnh ẩn dụ cho hình ảnh người con trai nay đây mai đó để cho bến - ẩn dụ chỉ người con gái chờ đợi mỏi mòn. Câu ca dao cất lên đã thể hiện nỗi nhớ mong, hi vọng và cả sự thủy chung sâu sắc của người con gái. Đó cũng chính là vẻ đẹp tâm hồn của người bình dân ta xưa, sống giàu tình mà cũng rất nặng nghĩa.

   Thật khó có thể kể hết được vẻ đẹp của những hình ảnh so sánh với ẩn dụ trong ca dao. Song dẫu có phong phú đến đâu, tất cả những hình ảnh đấy đều xuất phát từ tâm hồn người bình dân - từ những gì rất gần gũi, gắn bó với cuộc sống thôn quê và phản ánh tâm tư, tình cảm của họ, nó không những góp phần lớn vào việc thể hiện nội dung tư tưởng mà còn chứng tỏ tài năng nghệ thuật của những người lao động chân lấm tay bùn. Không ít các nhà thơ sau này đã học được những só sánh, ẩn dụ đấy trong thơ mình. Ta bắt gặp “Lặn lội thân cò khi quãng văng” trong thơ Tú Xương, lời mở đầu bằng “Thân em” trong thơ Hồ Xuân Hương…. Đúng như Hoài Thanh từng nhận dịnh:”lời thơ dân gian không những bước đầu cho ta làm quen với tâm tư, tình cảm đồng bào ta xưa mà còn giúp chúng ta học được những cách nói tài tình chính xác.