Ca dao, tục ngữ là kho tàng văn hóa vô giá của dân tộc Việt Nam. Tục ngữ là nơi đúc kết những kinh nghiệm quý báu của cha ông ta trong lao động sản xuất, trong đấu tranh và trong cả cách đối nhân xử thế. Nhiều thế kỉ đã trôi qua, có thể có những điều đã bị thời gian đào thải và lãng quên, nhưng rất nhiều những câu tục ngữ vẫn còn nguyên giá trị. Câu “Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng” chính là một trong số đó.

Trong câu tục ngữ này, cha ông ta đã sử dụng thủ pháp đối lập cùng với nghệ thuật ẩn dụ “mực” – “đèn” và “sáng” – “tối”. Đó là biểu tượng cho cái xấu và cái đẹp, cái dở và cái hay, cái tiêu cực và cái tích cực. Câu tục ngữ mang đến cho ta một bài học quý báu: Môi trường sống có ảnh hưởng sâu sắc đến sự hình thành và phát triển nhân cách của mỗi con người. Sống trong một môi trường xấu, tâm hồn con người dễ bị vấy bẩn bởi “mực” và ngược lại, trong một môi trường tốt, nhân cách sẽ được thắp sáng bởi ánh đèn.

Quả đúng như vậy. Con người vốn dễ bị ảnh hưởng bởi những điều xung quanh. Khi ngày ngày tiếp xúc với một điều gì đó, đặc biệt là khi con nhỏ, chúng ta thường có xu hướng bắt chước và làm theo, lâu dần thành thói quen và cuối cùng hình thành nên tính cách. Sống trong một khu ổ chuột đời sống lạc hậu, nạn trộm cắp, bạo hành thường xuyên diễn ra, thật khó để có thể giữ được bản tính lương thiện. Trái lại, sống trong một khu dân cư chan hòa, lớn lên trong một gia đình hạnh phúc có bố mẹ hòa thuận, thương yêu, đứa trẻ có khả năng cao sẽ trở thành một người tốt đẹp.

Chí Phèo trong truyện ngắn cùng tên của nhà văn Nam Cao, vốn là anh nông dân hiền lành, chất phác bị Bá Kiến vì ghen tuông mà bắt đi ở tù. Trở về từ nhà tù thực dân, hắn đã trở thành con quỷ dữ ở làng Vũ Đại. Chính xã hội phong kiến thối nát, nhà tù thực dân đã đày đọa, làm biến đổi cả nhân hình lẫn nhân tính của một con người. Truyện cổ Trung Hoa cũng có chuyện bà mẹ của Mạnh Tử dời nhà nhiều lần; lần sau cùng bà chuyển đến trường học. Bấy giờ Mạnh tử mới được tiếp xúc với một môi trường lành mạnh của giáo dục và trở nên siêng năng ngoan ngoãn. Thế mới thấy được sức ảnh hưởng của môi trường sống lên con người lớn đến nhường nào!

Trong dân gian cũng có không ít những câu tục ngữ tương tự khẳng định nội dung này: “Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài”, “Đi với Phật mặc áo cà sa, đi với ma mặc áo giấy”, “Ở gần nhà giàu mỏi răng ăn cốm,/ Sống gần kẻ trộm ốm lưng chịu đòn”, “Thói thường gần mực thì đen/ Anh em bạn hữu phải nên chọn người”, …. Tất cả cho thấy một kinh nghiệm sống quý báu về mối quan hệ giữa môi trường sống và tâm hồn con người.


Tuy nhiên, có phải cứ gần mực thì sẽ đen, gần đèn thì sẽ sáng? Không phải lúc nào cũng vậy! Có không ít trường hợp gần mực chưa chắc đã đen, gần đèn chưa chắc đã rạng. Yếu tố môi trường là quan trọng, nhưng lúc nào cũng thế, con người vẫn luôn là yếu tố quyết định. Đen hay sáng còn phụ thuộc vào chính bản lĩnh của chúng ta. Gần mực chưa chắc đã đen nếu ta biết cẩn thận. Lại có khi, gần đèn chưa chắc đã rạng nếu ta cố tình ngồi khuất. Như đóa hoa sen vươn lên từ bùn lầy nước đọng, từ bùn hôi tanh vẫn tỏa ngát mùi hương:

Lại có những kẻ, được sống trong cuộc sống tốt đẹp, giữa môi trường thân thiện, họ vẫn biến chất, thoái hóa, vẫn hư hỏng, sống ăn chơi sa đọa trên những đồng tiền bất lương. Những kẻ ấy chính là những con sâu làm chậm sự phát triển của xã hội, là thứ ung nhọt của xã hội mà chúng ta có nhiệm vụ phải loại trừ.

Tóm lại, câu tục ngữ “Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng” vẫn luôn là một bài học quý giá cho con người ở mọi thời đại. Nó nhắc nhở chúng ta phải biết chọn bạn mà chơi, biết chọn lựa một môi trường sống phù hợp với bản thân để phát triển toàn diện. Trong trường hợp may mắn được sống trong một môi trường tốt, cần biết nắm bắt và tiếp thu những tinh túy của xã hội, ngược lại, nếu sống trong một môi trường thiếu lành mạnh, chúng ta vẫn hoàn toàn có thể làm chủ được cuộc đời, tâm hồn mình nếu ta đủ bản lĩnh, thậm chí chính chúng ta sẽ là người cải tạo môi trường.