Tháng 8/1942, trong chuyến đi công tác sang Trung Quốc, không may Hồ Chí Minh bị chính quyền địa phương (gần thị trấn Túc Vinh, Trung Quốc) bắt giữ, rồi bị giải tới, giải lui gần 30 nhà giam của 13 huyện thuộc tỉnh Quảng Tây, bị đày đọa cực khổ hơn một năm trời. Trong những ngày đó Người đã viết Nhật kí trong tù. Một trong những vẻ đẹp về nội dung của tập nhật kí đồng thời cũng là vẻ đẹp của con ng­ười Hồ Chí Minh là sự vư­ợt ngục về tinh thần, điều đó thể hiện rõ ngay từ lời đề từ mở đầu tập nhật kí: Thân thể ở trong lao/ Tinh thần ở ngoài lao và được thể hiện cụ thể, sinh động trong bài thơ Ngắm trăng.
Nhật kí trong tù là tập thơ viết bằng chữ Hán, gồm 133 bài, phần lớn là thơ tứ tuyệt. Đặng Thai Mai đã nói một cách hóm hỉnh về tập thơ Nhật kí trong tù của Người: … đó là một thi phẩm có được do sự “lỡ tay đánh rơi vào kho tàng văn học, như một cử chỉ đùa, một hành động ngẫu nhiên…” của Hồ Chí Minh. Và hơn một trăm bài thơ nhật kí viết ra chỉ để cho “khuây” ấy lại thật sự là một tác phẩm văn chương vô giá. Nhật kí trong tù thể hiện rõ tâm hồn cao đẹp, ý chí cách mạng phi thường và tài năng thơ xuất sắc của người . Tập thơ cho ta thấy một phong cách thơ vừa độc đáo vừa đa dạng, nhiều màu sắc thẩm mĩ, đã kết hợp thật hài hòa những yếu tố tưởng như mâu thuẫn: giản dị vô cùng mà cũng hàm súc vô cùng, cổ điển rất mực và hiện đại cũng rất mực, vừa hiện thực vừa lãng mạn, vừa sáng ngời chất thép vừa man mác chất thơ… Có thể nói Nhật kí trong tù là một viên ngọc quý trong kho tàng văn học dân tộc. Lời đề từ cho tập thơ là lời khẳng đinh mặc dù bị giam hãm trong tù ngục nh­ưng song sắt nhà tù chỉ giam cầm đ­ược thể xác chứ không giam hãm đ­ược tinh thần của ngư­ời tù- ng­ười chiến sỹ cách mạng Hồ Chí Minh.
Ngắm trăng là bài thơ tứ tuyệt được trích trong tập Nhật kí trong tù của Hồ Chí Minh, đây là bài thơ tứ tuyệt giản dị mà hàm súc, thể hiện tình yêu thiên nhiên đến say mê và phong thái ung dung của Bác Hồ ngay cả trong cảnh ngục tù cực khổ tối tăm. Bài thơ Ngắm trăng là một trong những bài thơ tiêu biểu thể hiện rõ nhất cho lời khẳng định “Thân thể ở trong lao/ Tinh thần ở ngoài lao”:
“Ngục trung vô tửu diệc vô hoa
Đối thử lương tiêu nại nhược hà?
Nhân hướng song tiền khán minh nguyệt
Nguyệt tòng song khích khán thi gia”
Bài thơ viết về một cuộc ngắm trăng thật đặc biệt của Bác Hồ: ngắm trăng trong nhà tù. Thi nhân xưa, gặp cảnh trăng đẹp, thường đem rượu uống trước hoa để thưởng trăng, có rượu và hoa thì sự thưởng trăng mới thật mĩ mãn. Nói chung người ta chỉ ngắm trăng khi thảnh thơi, tâm hồn thư thái. Nhưng ở đây Hồ Chí Minh đã ngắm trăng trong một hoàn cảnh đặc biệt: trong ngục tù. Trong tù thiếu thốn đủ thứ (về vật chất) “không rượu cũng không hoa”, nhưng trước cảnh đẹp của đêm trăng, người tù Hồ Chí Minh đã “khó hững hờ”, Người không hề vướng bận bởi những ánh nặng về vật chất, tâm hồn vẫn tự do, vẫn ung dung, khao khát được tận hưởng cảnh trăng đẹp. Bài thơ Ngắm trăng là một trong những bài thơ tiêu biểu thể hiện rõ nhất cho lời khẳng định “Thân thể ở trong lao/ Tinh thần ở ngoài lao” ấy của Người.
Trước cảnh trăng quá đẹp, song sắt nhà tù đã không giam hãm được tâm hồn thi sí, lúc này người tù cách mạng trở thành một thi sĩ thật sự vượt ra khỏi trấn song sắt nhà tù để đến giao hòa với vầng trăng.
“Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ
Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ”.
Có thể nói, đây là cuộc vượt ngục tinh thần của người tù cách mạng Hồ Chí Minh để tìm đến vầng trăng tri kỉ, và vầng trăng cũng vượt qua song sắt nhà tù để tìm đến “ngắm nhà thơ” trong tù. Cả người và trăng đều chủ động tìm đến giao hòa cùng nhau, ngắm nhau say đắm. Cấu trúc đối của hai câu chữ Hán và nghệ thuật nhân hóa đã làm nổi bật “tình cảm song phương” đều mãnh liệt của người và trăng, trăng trở thành người bạn tri âm tri kỉ từ lâu của Bác.
Hai câu cuối bài thơ cho thấy sức mạnh tinh thần kì diệu của người chiến sĩ, thi sĩ Hồ Chí Minh. Phía này là nhà tù đen tối, là hiện thực tàn bạo, còn ngoài kia là vầng trăng thơ mộng, là thế giới của cái đẹp, là bầu trời tự do, lãng mạn say người; ở giữa hai thế giới đối cực đó là cửa sắt nhà tù. Nhưng với cuộc ngắm trăng này, song sắt nhà tù đã trở nên bất lực, vô nghĩa trước những tâm hồn tri âm tri kỉ tìm đến với nhau.
Ngắm trăng vừa thể hiện tình cảm thiên nhiên đặc biệt sâu sắc, mạnh mẽ, một biểu hiện nổi bật của tâm hồn nghệ sĩ ở Bác Hồ, vừa cho thấy sức mạnh tinh thần to lớn của người chiến sĩ vĩ đại đó. Vì vậy bài thơ còn thể hiện tinh thần thép mà biểu hiện là sự tự do nội tại, phong thái ung dung của Bác vượt lên sự tàn bạo của ngục tù.
Mở đầu bài thơ là hình ảnh ng­ười tù như­ng kết thúc bài thơ chỉ có hình ảnh “thi gia”, kẻ thù chỉ có thể giam cầm thân thể Bác chứ không giam hãm đ­ược tâm hồn Bác đúng như­ Bác đã từng viết “Thân thể ở trong lao/ Tinh thần ở ngoài lao”.
Ngắm trăng là thi phẩm đặc sắc trong Nhật kí trong tù. Với người tù Hồ Chí Minh, trăng tượng trưng cho vẻ đẹp cao quý, thanh bình. Ngắm trăng cho ta hiểu sâu hơn về tình yêu thiên nhiên thắm thiết và phong thái ung dung tự tại của Hồ Chí Minh ngay cả trong ngục tù tăm tối. Song sắt nhà tù trở nên vô nghĩa. Nhà tù có thể giam cầm Hồ Chí Minh về thể xác nhưng không thể nào giam hãm tinh thần tự do của Bác. Giữa Bác và trăng luôn có mối quan hệ gần gũi, tri âm, tri kỉ.
Nhật kí trong tù nói chung, bài thơ “Ngắm trăng” nói riêng là tác phẩm văn chương vô giá minh chứng sinh động cho hai câu thơ Hồ Chí Minh viết ngoài bìa tập Nhật kí trong tù: “Thân thể ở trong lao / Tinh thần ở ngoài lao”, đó là tâm hồn cao đẹp, ý chí cách mạng phi thường và tài năng xuất sắc của Người.