Trong phần Thích thực, qua hồi tưởng, tác giả tái hiện một cách chân thực hình tượng người nông dân nghĩa sĩ với sự chuyển biến từ người nông dân bình thường, giản dị trở thành những người anh hùng khi kẻ thù xâm phạm đất nước.

– Người nông dân trước “trận nghĩa đánh Tây” là những người lao động, sống cuộc đời lam lũ, cơ cực (“cui cút làm ăn, toan lo nghèo khó”), chỉ quen với công việc đồng ruộng (“chỉ biết ruộng trâu, ở trong làng bộ”), hoàn toàn xa lạ với việc đao binh (“tập khiên, tập súng, tập mác, tập cờ, mắt chưa từng ngó”).

– Khi kẻ thù xâm phạm đất nước:

+ Căm thù giặc sâu sắc (“Bữa thấy bòng bong che trắng lốp, muốn tới ăn gan; ngày xem ống khói chạy đen sì, muốn ra cắn cổ.”).

+ Tự giác đứng lên chiến đấu với lòng yêu nước nồng nàn (“Trông tin quan như trời hạn mong mưa”; “Nào đợi ai đòi, ai bắt, phen này xin ra sức đoạn kinh; chẳng thèm trốn ngược trốn xuôi, chuyến này dốc ra tay bộ hổ.”).

+ Tư thế hiên ngang, lẫm liệt, hành động quả cảm phi thường trong “trận nghĩa đánh Tây”: trang bị, vũ khí thô sơ (manh áo vải, ngọn tâm vông, rơm con cúi, lưỡi dao phay) nhưng tinh thần chiến đấu thì sục sôi, bừng bừng khí thế (“đạp rào lướt tới, coi giặc cũng như không”, “xô cửa xông vào, liều mình như chẳng có”), hành động mạnh mẽ, quyết liệt (“kẻ đâm ngang, người chém ngược, làm cho mã tà, ma ní hồn kinh...”).

Có thể khái quát sự chuyên biến hình tượng người nông dân nghĩa sĩ trong bài Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc bằng câu thơ của Nguyễn Đình Thi: “Ôm đất nước những người áo vải / Đã đứng lên thành những anh hùng” (Đất nước).