Các tác phẩm văn học giai đoạn 1930 -1945 đã phê phán gay gắt những kẻ phi nhân tính luôn dồn đuổi, tàn phá cuộc sống và tâm hồn người dân. Nhưng cũng chính trong cái xã hội bất lương và tàn nhẫn ấy đã có những con người biết vượt lên sự hành hạ về thể xác và tâm hồn để”thương người như thể thương thân”. Và văn học cũng không quên ngợi ca những con người như vậy.
Lòng nhân ái luôn là nét đẹp truyền thống trong tâm hồn người Việt Nam bao đời nay. Đó là tình cảm xóm giềng – tình cảm của những con người không cùng chung huyết thống nhưng vẫn luôn sát vai bên nhau. Như nhân vật ông giáo trong “Lão Hạc” của Nam Cao, một con người biết đồng cam cộng khổ, chia sẻ với lão Hạc mọi khổ đau. Ông giáo đã cảm thông với lão Hạc biết chừng nào thì mới có thể ngồi nghe hết câu chuyện rề rà và vòng vo do lão kể, để rồi hiểu ra tình cảnh đáng thương của lão. Ông luôn sẵn sàng lắng nghe lão kể mọi nỗi bất hạnh, sẵn sàng đảm nhận bất cứ việc nào mà lão nhờ. Ông giáo đúng là hiện thân của lòng thương người, biết tìm hiểu và trân trọng những phẩm chất tốt đẹp ở người khác. Qua nhân vật ông giáo, Nam Cao đã bộc lộ quan điểm về cách nhìn người : ở mỗi con người đều có một vẻ đẹp nhân cách đáng nâng niu, ca ngợi.
Tình cảm làng xóm không chỉ hiện lênqua ngòi bút của Nam Cao mà còn được Ngô Tất Tố khai thác trong tiểu thuyết”Tắt đèn”. Trong hoàn cảnh vô cùng đau khổ : anh Dậu bị trả về, rũ rượinhư một cái xác, chị Dậu đã vô cùng hoảng sợ, đau đớn. Trong lúc này, vợ chồngchị Dậu còn có thể nương nhờ vào ai ngoài nhũng người hàng xóm tốt bụng. Maythay, nhờ bà lão hàng xóm cứu giúp cho bát cháo, anh Dậu đã dần dần hồi phục.Chỉ một bát cháo mà là cả một tấm lòng. Ta hiểu, chẳng phải ngẫu nhiên mà người xưa có câu “bán anh em xa, mua láng giềng gần”. Đó chẳng phải cũng là để ngợi ca tình cảm của những con người sống gần gũi,sớm tối có nhau đó sao ?
Lòng nhân ái mà văn học nhắc đến còn là tình cảm gia đình sâu sắc, gắn bó. Trước tiên, phải kể đến tình vợ chồng thân thiết, mà điển hình là nhân vật chị Dậu.
Chị là người thương chồng, hết mình vì chồng. Khi anh đau yếu, chị tận tình chăm sóc. Những cử chỉ thật nhẹ nhàng, hiền dịu như tất cả tình thương chị dành cho anh. Chị thật sự là một người vợ đảm đang, yêu chồng chân thành, tha thiết. Rồi trước bọn cai lệ độc ác, bất nhân, chị Dậu cố gắng chống chọi, âu cũng là để bảo vệ chồng. Con người chị Dậu là thế : bình thường thì hiền hậu, nhu mì, nhưng ai đã hành, hạ chồng chị thì chị quyết không để yên đâu. Đó cũng chính là vẻ đẹp của một nông dân giàu tình thương, kiên quyết chống lại bạo lực, cường quyền.
Tình cảm máu mủ ruột rà cũng là đề tài được các tác giả quan tâm. Lão Hạc một người cha rất mực thương con. Tuổi già cô độc, ốm đau vẫn phải một thân một mình, rồi còn phải đi làm thuê kiếm sống nhưng lão vẫn cương quyết không tiêu lạm vào tiền của thằng con trai. Để giữ trọn vẹn tài sản cho con, lão đã phải bán con chó vàng – người bạn thân thiết của lão, phải ăn củ chuối, quả sung cho qua ngày. Rồi thật là đau khổ, đau khổ đến tột cùng khi lão phải tìm đến cái chết, một cái chết thật khốc liệt nhưng nhân cách đã được bảo toàn. Thật là “chết trong còn hơn sống đục”. Lão Hạc là hiện thân của một nhân cách cao đẹp.
Có những người cha đã vì con mà sẵn sàng hi sinh, thìcũng có những đứa con hiếu thảo vì cha mẹ mà chịu bao khổ cực. Nhân vật cái Tí trong “Tắt đèn” là một em bé như thế. Tuy số phận em cay đắng : nhà nghèo, phải chăm sóc các em và đau khổ nhất là bị bán vào nhà Nghị Quế nhưng cái Tí luôn bộc lộ những phẩm chất đáng quý. Biết cha mẹ vất vả, em đảm đang,tháo vát chăm sóc các em như một người mẹ. Đến khi mẹ về, em hăm hở ra đón, mời mẹ ăn khoai. Và đáng thương nhất là Tí chấp nhận dấn thân vào cuộc đời nô lệ để đổi lấy sự tự do cho cha. Sự hi sinh lớn lao đó đã thể hiện một tình yêu thương sâu sắc của đứa con hiếu thảo dành cho cha mẹ. Lòng hiếu thảo của Tí làm ta nhớ đến nhân vật “em Bé” trong truyện ngắn “Mẹ vắng nhà” của Nguyễn Đình Thi. Hay như bé Hồng trong truyện “Những ngày thơ ấu” cửa Nguyên Hồng, em đã bất chấp những lời phỉ báng của người cô để mà bênh vực mẹ. Những nhân vật trong văn học cũng chính là hình ảnh của thiếu nhi Việt Nam trong xã hội cũ, tuy khổ đau nhưng vẫn giữ trọn bổn phận làm con.
Bên cạnh giá trị nhân đạo cao cả, các tác phẩm còn mang tính hiện thực sâu sắc. Các tác giả đã phê phán gay gắt những kẻ bất nhân,thờ ơ trước người gặp nạn. Cái thái độ có thể gọi chung bằng từ “độ các” đó đã bị phê phán theo đủ các cung bậc trong các bài thơ và bài văn.Có thể kể đến tiếng cười nhạo báng của nhân dân trong truyện “Thạch Sanh”. Hình ảnh Lí Thông được dựng nên với những tội ác tày trời. Hắn đã nhiều lần lừa Thạch Sanh – người anh em kết nghĩa chỉ vì tiền tài và danh vọng. Ttừ bao đời nay vẫn thế, những kẻ sống gian thì chẳng bao giờ có được kết quả tốt đẹp. Lí Thông chết đi bị biến thành bọ hung, một con vật bẩn thỉu và hạ đẳng trong xã hội. Sự trừng phạt Lí Thông cũng là để lên án tội ác hắn đã làm trong suốt cuộc đời.
Nhưng chỉ một mình Lí Thông kia sao so sánh được với cả một chế độ thực dân Pháp đã hành hạ dân ta trong bao nhiêu năm. Nguyễn Ái Quốc đã lên án chúng gay gắt biết chừng nào trong “Bản án chế độ thực dân Pháp”. Thực dân Pháp đã gây ra những tội lỗi tày trời, đẩy bao người dân vô tội vào cảnh khốn cùng, khổ cực. Đó là sự tàn sát hết sức dã man, tàn nhẫn. Bỗng dưng, những người bản xứ phải rời bổ gia đình, quê hương để vượt qua những chuyến đi dài, để được”hưởng” cái chết nơi đất khách quê người. Vậy mà thực dân Pháp gọi cái đó là công lí và tự do sao ? Phải chăng đó chỉ là lớp vỏ bao bọc cho tộil ỗi và sự tàn nhẫn của thực dân Pháp ? Nhưng dưới cái danh hiệu tối cao”chiến sĩ bảo vệ công lí và tự do” là những cảnh tang thương đau xót biết chừng nào. Những con người đã ra đi, hoặc chết trên các chiến trường châu Âu, hoặc tử nạn ngay trong lúc vượt biển… Tóm lại, họ đều đã hi sinh tính mạng mình cho những cuộc chiến vô nghĩa của thực dân Pháp. Rồi những người may mắn được ở lại hậu phương cũng đã bị vắt kiệt sức lao động trong các xưởng thuốc súng. Vậy thì kết cục của họ cũng đâu khác gì những con người đã bị bắt đi chiến đấu. Tám vạn sinh mạng đã bổ ra để phục vụ chiến tranh. Thực dân Pháp quả đã quá coi rẻ tính mạng và xương máu người dân.
Chẳng lẽ những người bản xứ ấy tự nguyện đi vào chỗ chết sao ? Họ đã bị ép buộc đi lính theo một chế độ hết sức tàn ác. Chúng buộc họ phải chọn một trong hai con đường : hoặc phải đi lính,hoặc phải bỏ tiền để đổi lấy sự tự do. Cho lựa chọn đấy mà thực ra cũng chính là ép buộc. Thử hỏi những người dân nghèo biết lấy đâu ra tiền để mua lấy cuộc sống yên ổn mà đáng ra họ phải được hưởng ? Họ đành phải thuận theo số phận hoặc tìm cách làm cho mình mắc bệnh nặng nhất. Thật đáng thương cho những con người ấy ! Vậy mà, tội ác của thực dân Pháp không chỉ dừng lại ở việc bóc lột sức và mạng người. Chúng còn nhẫn tâm lấy hết mọi của cải của họ”để ghi nhớ công lao người lính An-nam, chẳng phải người ta đã lột hết tất cả của cải của họ…”. Thực dân Pháp đền đáp lại những cống hiến to lớn của người dân như vậy sao ? Chúng chính là nguyên nhân khiến bao người dân phải đau khổ. Thử hỏi, lương tâm chúng để đâu ? Bản tố cáo của Nguyễn Ái Quốc như một lời buộc tội đanh thép đối với thực dân Pháp.
Những tấm gương cao cả về lòng nhân ái, những tội ác to lớn được gây ra bởi sự nhẫn tâm, tất cả đã được phản ánh trong văn học. Văn học chính là yếu tố quan trọng trong việc lưu giữ lịch sử của thế hệ trước cho đời sau.