Nguyễn Du là một đại thi hào dân tộc, một danh nhân văn hóa thế giới, một nhà nhân đạo lỗi lạc có “con mắt nhìn thấu sáu cõi” và “tấm lòng nghĩ suốt ngàn đời” (Mộng Liên Đường chủ nhân).

       Nguyễn Du, tên chữ là Tố Như, tên hiệu là Thanh Hiên, quê ở làng Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh. Ông sinh năm 1765 (Ất Dậu) trong một gia đình có nhiều đời và nhiều người làm quan to dưới triều Lê, Trịnh. Cha là Nguyễn Nghiễm từng giữ chức Tể tướng 15 năm. Mẹ là Trần Thị Tần, một người phụ nữ Kinh Bắc có tài xướng ca.

       Quê hương Nguyễn Du là vùng đất địa linh, nhân kiệt, hiếu học và trọng tài. Gia đình Nguyễn Du có truyền thống học vấn uyên bác, có nhiều tài năng văn học. Gia đình và quê hương chính là “mảnh đất phì nhiêu” nuôi dưỡng thiên tài Nguyễn Du.

       Thời thơ ấu, Nguyễn Du sống trong nhung lụa. Lên 10 tuổi lần lượt mồ côi cả cha lẫn mẹ, cuộc đời Nguyễn Du bắt đầu gặp những sóng gió trong cơn quốc biến ba đào: sống nhờ Nguyễn Khản (anh cùng cha khác mẹ làm Thừa tướng phủ chúa Trịnh) thì Nguyễn Khản bị giam, bị Kiêu binh phá nhà phải chạy trốn. Năm 19 tuổi, Nguyễn Du thi đỗ tam trường rồi làm một chức quan ở tận Thái Nguyên. Chẳng bao lâu nhà Lê sụp đổ (1789) Nguyễn Du lánh về quê vợ ở Thái Bình rồi vợ mất, ông lại về quê cha, có lúc lên Bắc Ninh quê mẹ, nhiều nhất là thời gian ông sống không nhà ở kinh thành Thăng Long.

       Hơn mười năm chìm nổi long đong ngoài đất Bắc, Nguyễn Du sống gần gũi nhân dân và thấm thìa biết bao nỗi ấm lạnh kiếp người, đặc biệt là người dân lao động, phụ nữ, trẻ em, cầm ca, ăn mày... những con người “dưới đáy” xã hội. Chính nỗi bất hạnh lớn trong cuộc đời đã hun đúc nên thiên tài Nguyễn Du - nhà nhân đạo chủ nghĩa lớn.

       Miễn cưỡng trước lời mời của nhà Nguyễn, Nguyễn Du ra làm quan. Năm 1813 được thăng chức Học sĩ điện cần Chánh và được cử làm Chánh sứ đi Trung Quốc. Năm 1820, ông lại được cử đi lần thứ hai nhưng chưa kịp đi thì mất đột ngột ngày 10 tháng 8 năm Canh Thìn (18-9-1820). Suốt thời gian làm quan cho nhà Nguyễn, Nguyễn Du sống trầm lặng, ít nói, có nhiều tâm sự không biết tỏ cùng ai.

       Tư tưởng Nguyễn Du khá phức tạp và có những mâu thuẫn: trung thành với nhà Lê, không hợp tác với nhà Tây Sơn, bất đắc dĩ làm quan cho nhà Nguyễn. Ông là một người có lí tưởng, có hoài bão nhưng trước cuộc đời gió bụi lại buồn chán, Nguyễn Du coi mọi chuyện (tu Phật, tu tiên, đi câu, đi săn, hành lạc...) đều là chuyện hão nhưng lại rơi lệ đoạn trường trước những cuộc bể dâu. Nguyễn Du đã đứng giữa giông tố cuộc đời trong một giai đoạn lịch sử đầy bi kịch. Đó là bi kịch của đời ông nhưng chính điều đó lại khiến tác phẩm của ông chứa đựng chiều sâu chưa từng có trong thơ văn Việt Nam.

       Nguyễn Du có ba tập thơ chữ Hán là: Thanh Hiên thi tập, Nam trung tạp ngâm và Bắc hành tạp lục, tổng cộng 250 bài thơ Nôm, Nguyễn Du có kiệt tác Đoạn trường tân thanh (Truyện Kiều), Văn tế thập loại chúng sinh (Văn chiêu hồn) và một số sáng tác đậm chất dân gian như Văn tế sống hai cô gái Trường Lưu; vè Thác lèn trai phường nón.

       Mở đầu Truyện Kiều, Nguyễn Du tâm sự:

“Trải qua một cuộc bể dâu

Những điều trông thấy mà đau đớn lòng”.

       Chính “những điều trông thấy" khiến tác phẩm của Nguyễn Du có khuynh hướng hiện thực sâu sắc. Còn nỗi “đau đớn lòng” đã khiến Nguyễn Du trở thành một nhà thơ nhân đạo lỗi lạc.

        Nguyễn Du là nhà thơ “đứng trong lao khổ mà mở hồn ra đón lấy tất cả những vang vọng của cuộc đời” (Nam Cao). Thơ chữ Hán của Nguyễn Du giống những trang nhật kí đời sống, nhật kí tâm hồn vậy. Nào là cảnh sống lay lắt, nào là ốm đau, bệnh tật cho đến cảnh thực tại của lịch sử... đều được Nguyễn Du ghi lại một cách chân thực (Đêm thu: Tình cờ làm thơ; Ngồi dèm...). Nguyễn Du vạch ra sự đối lập giữa giàu - nghèo trong Sở kiến hành hay Thái Bình mại giả ca... Nguyễn Du chống lại việc gọi hồn Khuất Nguyên về nước Sở của Tống Ngọc là bởi nước Sở “cát bụi lấm cả áo người” toàn bọ "vuốt nanh”, “nọc độc”, “xé thịt người nhai ngọt xớt”... Nước Sở của Khuất Nguyên hay nước Việt của Tố Như cũng chỉ là một hiện thực: cái ác hoành hành khắp nơi, người tốt không chốn dung thân. Truyện Kiều mượn bôi cảnh đời Minh (Trung Quốc) nhưng trước hết là bản cáo trạng đanh thép ghi lại “những điều trông thấy” của Nguyễn Du về thời đại nhà thơ đang sống. Phản ánh với thái độ phê phán quyết liệt, đó là khuynh hướng hiện thực sâu sắc trong sáng tác của Nguyễn Du.

       Sáng tác của Nguyễn Du bao trùm tư tưởng nhân đạo, trước hết và trên hết là niềm quan tâm sâu sắc tới thân phận con người. Truyện Kiều không chỉ là bản cáo trạng mà còn là khúc ca tình yêu tự do trong sáng, là giấc mơ tự do công lí “tháo cũi sổ lồng”. Nhưng toàn bộ Truyện Kiều chủ yếu là tiếng khóc xé ruột cho thân phận và nhân phẩm con người bị chà đạp, đặc biệt là người phụ nữ.

“Đau đớn thay phận đàn bà

Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung”.

       Không chỉ Truyện Kiều mà hầu hết các sáng tác của Nguyễn Du đều bao trùm cảm hứng xót thương, đau đớn: từ Đọc Tiểu Thanh kí đến Người ca nữ đất Long Thành, từ Sở kiến hành đến Văn tế thập loại chúng sinh... thậm chí Nguyễn Du còn vượt cả cột mốc biên giới, vượt cả ranh giới ta - địch và vượt cả sự cách trở âm dương để xót thương cho những kẻ chết trận, phơi “xương trắng” nơi “quý môn quan”.

        Không chỉ xót thương, Nguyễn Du còn trân trọng, ca ngợi vẻ đẹp, cùng những khát vọng sống, khát vọng tình yêu hạnh phúc. Tư tưởng nhân đạo của Nguyễn Du đã vượt qua một số ràng buộc của ý thức hệ phong kiến và tôn giáo để vươn tới khẳng định giá trị tự thân của con người. Đó là tư tưởng sâu sắc nhất mà ông đem lại cho văn học Việt Nam trong thời đại ông.

        Nguyễn Du đã đóng góp lớn về mặt tư tưởng, đồng thời có những đóng góp quan trọng về mặt nghệ thuật.

        Thơ chữ Hán của Nguyễn Du giản dị mà tinh luyện, tài hoa. Thơ Nôm Nguyễn Du thực sự là đỉnh cao rực rỡ. Nguyễn Du sử dụng một cách tài tình hai thể thơ dân tộc: lục bát (Truyện Kiều) và song thất lục bát (Văn tế thập loại chúng sinh). Đến Nguyễn Du, thơ lục bát và song thất lục bát đã đạt đến trình độ hoàn hảo, mẫu mực, cổ điển.

        Nguyễn Du đóng góp rất lớn, rất quan trọng cho sự phát triển giàu đẹp của ngôn ngữ văn học Tiếng Việt: tỉ lệ từ Hán - Việt giảm hẳn, câu thơ tiếng Việt vừa thông tục, vừa trang nhã, diễm lệ nhờ vần luật chỉnh tề, ngắt nhịp đa dạng, tiểu đối phong phú, biến hóa. Thơ Nguyễn Du xứng đáng là đỉnh cao của tiếng Việt văn học Trung Đại. Đặc biệt Truyện Kiều của Nguyễn Du là “tập đại thành” về ngôn ngữ văn học dân tộc.

       Xin được mượn những câu thơ của nhà thơ Tố Hữu tri âm cùng Tố Như để thay cho lời kết:

“Tiếng thơ ai động đất trời

Nghe như non nước vọng lời ngàn thu

Nghìn năm sau nhớ Nguyễn Du

 Tiếng thương như tiếng mẹ ru những ngày”.

Nguyễn Du có một cuộc đời khá bất hạnh, mười tuổi đã mồ côi cha, mười ba tuổi mồ côi mẹ, ông sống với người anh cùng cha khác mẹ. Chính vì có số phận không may mắn như thế mà ông là người có trái tim nhân hậu và tình yêu bao la. Ông luôn tiếc thương cho những thân phận thấm khổ trong thiên hạ , nên các tác phẩm của ông đều đậm tính nhân văn, đặc biệt là chuyện Kiều, dù đã rất lâu rồi nhưng ở mọi thời đại Truyện Kiều luôn đem lại cảm giác chua xót chính trong lòng tác giả cho kiếp người bất hạnh trong xã hội cũ.

Nguyễn Du được coi là bậc thầy trong văn chương, một người học rộng tài cao, những ngôn từ sắc bén mang đầy ý nghĩa, truyện Kiều chính là minh chứng cho điều này. Phải là một người tầm hiểu biết rộng, nguồn từ vựng phong phú thì mới có thể xây dựng nên một tác phẩm để đời khắc cốt ghi tâm, một người có tài năng thiên bẩm. Có lẽ do quá trình lớn lên tác giả đã sống ở nhiều nơi và bôn ba chịu nhiều khổ cực, sống dưới hai triều chứng kiến cảnh bần cùng của xã hội. Những trải nghiệm trong môi trường quý tộc và cuộc sống phong trần đem lại cho Nguyễn Du một vốn sống thực tế phong phú, đã giúp ông suy ngẫm nhiều về xã hội, về thân phận con người , tạo tiền đề cho tài năng và bản lĩnh của nhà thơ. Hơn mười năm lăn lội chật vật ở các vùng nông thôn khác nhau cũng là dịp Nguyễn Du đã học hỏi, nắm vững ngôn ngữ nghệ thuật dân gian.  Chính đó là vốn từ vựng để ông có thể sáng tác nhiều tác phẩm của mình. Ông chủ yếu sáng tác bằng chữ Hán và chữ Nôm, những tác phẩm thể hiện được tư tưởng, tình cảm và nhân cách của ông. 

Trong nền văn học Việt Nam có rất nhiều bài thơ, bài văn đặc sắc gắn liền với tên tuổi của các tác giả nổi tiếng như Phú sông Bạch Đằng của Trương Hán Siêu , Bình Ngô Đại Cáo của Nguyễn Trãi, Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm. Trong số đó tác giả mà em thích nhất là đại thi hào dân tộc Nguyễn Du nổi tiếng với tác phẩm Truyện Kiều, ông còn là danh nhân văn hóa thế giới.

Nguyễn Du có một cuộc đời khá bất hạnh, mười tuổi đã mồ côi cha, mười ba tuổi mồ côi mẹ, ông sống với người anh cùng cha khác mẹ. Chính vì có số phận không may mắn như thế mà ông là người có trái tim nhân hậu và tình yêu bao la. Ông luôn tiếc thương cho những thân phận thấm khổ trong thiên hạ , nên các tác phẩm của ông đều đậm tính nhân văn, đặc biệt là chuyện Kiều, dù đã rất lâu rồi nhưng ở mọi thời đại Truyện Kiều luôn đem lại cảm giác chua xót chính trong lòng tác giả cho kiếp người bất hạnh trong xã hội cũ.

Nguyễn Du được coi là bậc thầy trong văn chương, một người học rộng tài cao, những ngôn từ sắc bén mang đầy ý nghĩa, truyện Kiều chính là minh chứng cho điều này. Phải là một người tầm hiểu biết rộng, nguồn từ vựng phong phú thì mới có thể xây dựng nên một tác phẩm để đời khắc cốt ghi tâm, một người có tài năng thiên bẩm. Có lẽ do quá trình lớn lên tác giả đã sống ở nhiều nơi và bôn ba chịu nhiều khổ cực, sống dưới hai triều chứng kiến cảnh bần cùng của xã hội. Những trải nghiệm trong môi trường quý tộc và cuộc sống phong trần đem lại cho Nguyễn Du một vốn sống thực tế phong phú, đã giúp ông suy ngẫm nhiều về xã hội, về thân phận con người , tạo tiền đề cho tài năng và bản lĩnh của nhà thơ. Hơn mười năm lăn lội chật vật ở các vùng nông thôn khác nhau cũng là dịp Nguyễn Du đã học hỏi, nắm vững ngôn ngữ nghệ thuật dân gian.  Chính đó là vốn từ vựng để ông có thể sáng tác nhiều tác phẩm của mình. Ông chủ yếu sáng tác bằng chữ Hán và chữ Nôm, những tác phẩm thể hiện được tư tưởng, tình cảm và nhân cách của ông. 

Nguyễn Du có một khối lượng văn chương đồ sộ có khoảng 249 bài thơ bằng chữ Hán. Thơ của ông theo hướng ca ngợi , đồng cảm với nhân cách cao thượng và phê phán nhân vật phản diện, phê phán xã hội phong kiến chà đạp lên quyền sống con người , đồng thời cảm thông sâu sắc với những nhân  vật nhỏ bé ở dưới đáy xã hội bị đày đọa hắt hủi.

Bên cạnh đó ông còn sáng tác cả chữ Nôm tiêu biểu nhất là tác phẩm “Đoạn trường tân thanh” theo lối kể chuyện tự sự nói về số phận người con gái, chính là Kiều trong xã hội cũ hồng nhan bạc phận.

Nhiều nhà nho xưa thường lấy chí quân tử để sáng tác nhưng Nguyễn Du thì khác ông đề cao cái tình, sự cảm thông sâu sắc đối với cuộc sống và con người. Những khái quát của ông về cuộc đời về thân phận con người thường mang tính triết lí cao thấm đẫm cảm xúc. Ông đã đề cập đến một vấn đề rất mới nhưng cũng rất quan trọng của chủ nghĩa nhân đạo trong văn học: “ xã hội cần phải trân trọng những giá trị tinh thần do đó cần phải trân trọng chủ thể sáng tạo ra những tinh thần đó và tác giả là tiêu biểu của trào lưu nhân đạo trong văn học và đề cao tình yêu con người tự nhiên”.

Nguyễn Du là nhà thơ nhân đạo chủ nghĩa tiêu biểu của văn học Việt nam Trung đại đóng góp to lớn với văn học dân tộc về nhiều phương diện. Ông xứng đáng được coi là thiên tài văn học.

Nguyễn Du có một cuộc đời khá bất hạnh, mười tuổi đã mồ côi cha, mười ba tuổi mồ côi mẹ, ông sống với người anh cùng cha khác mẹ. Chính vì có số phận không may mắn như thế mà ông là người có trái tim nhân hậu và tình yêu bao la. Ông luôn tiếc thương cho những thân phận thấm khổ trong thiên hạ , nên các tác phẩm của ông đều đậm tính nhân văn, đặc biệt là chuyện Kiều, dù đã rất lâu rồi nhưng ở mọi thời đại Truyện Kiều luôn đem lại cảm giác chua xót chính trong lòng tác giả cho kiếp người bất hạnh trong xã hội cũ.

Nguyễn Du được coi là bậc thầy trong văn chương, một người học rộng tài cao, những ngôn từ sắc bén mang đầy ý nghĩa, truyện Kiều chính là minh chứng cho điều này. Phải là một người tầm hiểu biết rộng, nguồn từ vựng phong phú thì mới có thể xây dựng nên một tác phẩm để đời khắc cốt ghi tâm, một người có tài năng thiên bẩm. Có lẽ do quá trình lớn lên tác giả đã sống ở nhiều nơi và bôn ba chịu nhiều khổ cực, sống dưới hai triều chứng kiến cảnh bần cùng của xã hội. Những trải nghiệm trong môi trường quý tộc và cuộc sống phong trần đem lại cho Nguyễn Du một vốn sống thực tế phong phú, đã giúp ông suy ngẫm nhiều về xã hội, về thân phận con người , tạo tiền đề cho tài năng và bản lĩnh của nhà thơ. Hơn mười năm lăn lội chật vật ở các vùng nông thôn khác nhau cũng là dịp Nguyễn Du đã học hỏi, nắm vững ngôn ngữ nghệ thuật dân gian.  Chính đó là vốn từ vựng để ông có thể sáng tác nhiều tác phẩm của mình. Ông chủ yếu sáng tác bằng chữ Hán và chữ Nôm, những tác phẩm thể hiện được tư tưởng, tình cảm và nhân cách của ông. 

Nguyễn Du có một khối lượng văn chương đồ sộ có khoảng 249 bài thơ bằng chữ Hán. Thơ của ông theo hướng ca ngợi , đồng cảm với nhân cách cao thượng và phê phán nhân vật phản diện, phê phán xã hội phong kiến chà đạp lên quyền sống con người , đồng thời cảm thông sâu sắc với những nhân  vật nhỏ bé ở dưới đáy xã hội bị đày đọa hắt hủi.

Bên cạnh đó ông còn sáng tác cả chữ Nôm tiêu biểu nhất là tác phẩm “Đoạn trường tân thanh” theo lối kể chuyện tự sự nói về số phận người con gái, chính là Kiều trong xã hội cũ hồng nhan bạc phận.

Nhiều nhà nho xưa thường lấy chí quân tử để sáng tác nhưng Nguyễn Du thì khác ông đề cao cái tình, sự cảm thông sâu sắc đối với cuộc sống và con người. Những khái quát của ông về cuộc đời về thân phận con người thường mang tính triết lí cao thấm đẫm cảm xúc. Ông đã đề cập đến một vấn đề rất mới nhưng cũng rất quan trọng của chủ nghĩa nhân đạo trong văn học: “ xã hội cần phải trân trọng những giá trị tinh thần do đó cần phải trân trọng chủ thể sáng tạo ra những tinh thần đó và tác giả là tiêu biểu của trào lưu nhân đạo trong văn học và đề cao tình yêu con người tự nhiên”.

Nguyễn Du là nhà thơ nhân đạo chủ nghĩa tiêu biểu của văn học Việt nam Trung đại đóng góp to lớn với văn học dân tộc về nhiều phương diện. Ông xứng đáng được coi là thiên tài văn học.

Nguyễn Du là một đại thi hào dân tộc, một danh nhân văn hóa thế giới, một nhà nhân đạo lỗi lạc có “con mắt nhìn thấu sáu cõi” và “tấm lòng nghĩ suốt ngàn đời” (Mộng Liên Đường chủ nhân).

       Nguyễn Du, tên chữ là Tố Như, tên hiệu là Thanh Hiên, quê ở làng Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh. Ông sinh năm 1765 (Ất Dậu) trong một gia đình có nhiều đời và nhiều người làm quan to dưới triều Lê, Trịnh. Cha là Nguyễn Nghiễm từng giữ chức Tể tướng 15 năm. Mẹ là Trần Thị Tần, một người phụ nữ Kinh Bắc có tài xướng ca.

       Quê hương Nguyễn Du là vùng đất địa linh, nhân kiệt, hiếu học và trọng tài. Gia đình Nguyễn Du có truyền thống học vấn uyên bác, có nhiều tài năng văn học. Gia đình và quê hương chính là “mảnh đất phì nhiêu” nuôi dưỡng thiên tài Nguyễn Du.

       Thời thơ ấu, Nguyễn Du sống trong nhung lụa. Lên 10 tuổi lần lượt mồ côi cả cha lẫn mẹ, cuộc đời Nguyễn Du bắt đầu gặp những sóng gió trong cơn quốc biến ba đào: sống nhờ Nguyễn Khản (anh cùng cha khác mẹ làm Thừa tướng phủ chúa Trịnh) thì Nguyễn Khản bị giam, bị Kiêu binh phá nhà phải chạy trốn. Năm 19 tuổi, Nguyễn Du thi đỗ tam trường rồi làm một chức quan ở tận Thái Nguyên. Chẳng bao lâu nhà Lê sụp đổ (1789) Nguyễn Du lánh về quê vợ ở Thái Bình rồi vợ mất, ông lại về quê cha, có lúc lên Bắc Ninh quê mẹ, nhiều nhất là thời gian ông sống không nhà ở kinh thành Thăng Long.

       Hơn mười năm chìm nổi long đong ngoài đất Bắc, Nguyễn Du sống gần gũi nhân dân và thấm thìa biết bao nỗi ấm lạnh kiếp người, đặc biệt là người dân lao động, phụ nữ, trẻ em, cầm ca, ăn mày... những con người “dưới đáy” xã hội. Chính nỗi bất hạnh lớn trong cuộc đời đã hun đúc nên thiên tài Nguyễn Du - nhà nhân đạo chủ nghĩa lớn.

       Miễn cưỡng trước lời mời của nhà Nguyễn, Nguyễn Du ra làm quan. Năm 1813 được thăng chức Học sĩ điện cần Chánh và được cử làm Chánh sứ đi Trung Quốc. Năm 1820, ông lại được cử đi lần thứ hai nhưng chưa kịp đi thì mất đột ngột ngày 10 tháng 8 năm Canh Thìn (18-9-1820). Suốt thời gian làm quan cho nhà Nguyễn, Nguyễn Du sống trầm lặng, ít nói, có nhiều tâm sự không biết tỏ cùng ai.

       Tư tưởng Nguyễn Du khá phức tạp và có những mâu thuẫn: trung thành với nhà Lê, không hợp tác với nhà Tây Sơn, bất đắc dĩ làm quan cho nhà Nguyễn. Ông là một người có lí tưởng, có hoài bão nhưng trước cuộc đời gió bụi lại buồn chán, Nguyễn Du coi mọi chuyện (tu Phật, tu tiên, đi câu, đi săn, hành lạc...) đều là chuyện hão nhưng lại rơi lệ đoạn trường trước những cuộc bể dâu. Nguyễn Du đã đứng giữa giông tố cuộc đời trong một giai đoạn lịch sử đầy bi kịch. Đó là bi kịch của đời ông nhưng chính điều đó lại khiến tác phẩm của ông chứa đựng chiều sâu chưa từng có trong thơ văn Việt Nam.

       Nguyễn Du có ba tập thơ chữ Hán là: Thanh Hiên thi tập, Nam trung tạp ngâm và Bắc hành tạp lục, tổng cộng 250 bài thơ Nôm, Nguyễn Du có kiệt tác Đoạn trường tân thanh (Truyện Kiều), Văn tế thập loại chúng sinh (Văn chiêu hồn) và một số sáng tác đậm chất dân gian như Văn tế sống hai cô gái Trường Lưu; vè Thác lèn trai phường nón.

       Mở đầu Truyện Kiều, Nguyễn Du tâm sự:

“Trải qua một cuộc bể dâu

Những điều trông thấy mà đau đớn lòng”.

       Chính “những điều trông thấy" khiến tác phẩm của Nguyễn Du có khuynh hướng hiện thực sâu sắc. Còn nỗi “đau đớn lòng” đã khiến Nguyễn Du trở thành một nhà thơ nhân đạo lỗi lạc.

        Nguyễn Du là nhà thơ “đứng trong lao khổ mà mở hồn ra đón lấy tất cả những vang vọng của cuộc đời” (Nam Cao). Thơ chữ Hán của Nguyễn Du giống những trang nhật kí đời sống, nhật kí tâm hồn vậy. Nào là cảnh sống lay lắt, nào là ốm đau, bệnh tật cho đến cảnh thực tại của lịch sử... đều được Nguyễn Du ghi lại một cách chân thực (Đêm thu: Tình cờ làm thơ; Ngồi dèm...). Nguyễn Du vạch ra sự đối lập giữa giàu - nghèo trong Sở kiến hành hay Thái Bình mại giả ca... Nguyễn Du chống lại việc gọi hồn Khuất Nguyên về nước Sở của Tống Ngọc là bởi nước Sở “cát bụi lấm cả áo người” toàn bọ "vuốt nanh”, “nọc độc”, “xé thịt người nhai ngọt xớt”... Nước Sở của Khuất Nguyên hay nước Việt của Tố Như cũng chỉ là một hiện thực: cái ác hoành hành khắp nơi, người tốt không chốn dung thân. Truyện Kiều mượn bôi cảnh đời Minh (Trung Quốc) nhưng trước hết là bản cáo trạng đanh thép ghi lại “những điều trông thấy” của Nguyễn Du về thời đại nhà thơ đang sống. Phản ánh với thái độ phê phán quyết liệt, đó là khuynh hướng hiện thực sâu sắc trong sáng tác của Nguyễn Du.

       Sáng tác của Nguyễn Du bao trùm tư tưởng nhân đạo, trước hết và trên hết là niềm quan tâm sâu sắc tới thân phận con người. Truyện Kiều không chỉ là bản cáo trạng mà còn là khúc ca tình yêu tự do trong sáng, là giấc mơ tự do công lí “tháo cũi sổ lồng”. Nhưng toàn bộ Truyện Kiều chủ yếu là tiếng khóc xé ruột cho thân phận và nhân phẩm con người bị chà đạp, đặc biệt là người phụ nữ.

“Đau đớn thay phận đàn bà

Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung”.

       Không chỉ Truyện Kiều mà hầu hết các sáng tác của Nguyễn Du đều bao trùm cảm hứng xót thương, đau đớn: từ Đọc Tiểu Thanh kí đến Người ca nữ đất Long Thành, từ Sở kiến hành đến Văn tế thập loại chúng sinh... thậm chí Nguyễn Du còn vượt cả cột mốc biên giới, vượt cả ranh giới ta - địch và vượt cả sự cách trở âm dương để xót thương cho những kẻ chết trận, phơi “xương trắng” nơi “quý môn quan”.

        Không chỉ xót thương, Nguyễn Du còn trân trọng, ca ngợi vẻ đẹp, cùng những khát vọng sống, khát vọng tình yêu hạnh phúc. Tư tưởng nhân đạo của Nguyễn Du đã vượt qua một số ràng buộc của ý thức hệ phong kiến và tôn giáo để vươn tới khẳng định giá trị tự thân của con người. Đó là tư tưởng sâu sắc nhất mà ông đem lại cho văn học Việt Nam trong thời đại ông.

        Nguyễn Du đã đóng góp lớn về mặt tư tưởng, đồng thời có những đóng góp quan trọng về mặt nghệ thuật.

        Thơ chữ Hán của Nguyễn Du giản dị mà tinh luyện, tài hoa. Thơ Nôm Nguyễn Du thực sự là đỉnh cao rực rỡ. Nguyễn Du sử dụng một cách tài tình hai thể thơ dân tộc: lục bát (Truyện Kiều) và song thất lục bát (Văn tế thập loại chúng sinh). Đến Nguyễn Du, thơ lục bát và song thất lục bát đã đạt đến trình độ hoàn hảo, mẫu mực, cổ điển.

        Nguyễn Du đóng góp rất lớn, rất quan trọng cho sự phát triển giàu đẹp của ngôn ngữ văn học Tiếng Việt: tỉ lệ từ Hán - Việt giảm hẳn, câu thơ tiếng Việt vừa thông tục, vừa trang nhã, diễm lệ nhờ vần luật chỉnh tề, ngắt nhịp đa dạng, tiểu đối phong phú, biến hóa. Thơ Nguyễn Du xứng đáng là đỉnh cao của tiếng Việt văn học Trung Đại. Đặc biệt Truyện Kiều của Nguyễn Du là “tập đại thành” về ngôn ngữ văn học dân tộc.

       Xin được mượn những câu thơ của nhà thơ Tố Hữu tri âm cùng Tố Như để thay cho lời kết:

“Tiếng thơ ai động đất trời

Nghe như non nước vọng lời ngàn thu

Nghìn năm sau nhớ Nguyễn Du

 Tiếng thương như tiếng mẹ ru những ngày”.