Nếu Việt Nam có mùa đông lạnh cắt da cắt thịt, giá buốt tê tái thì mùa hè lại có sự đối lập hoàn toàn, nóng nực và oi bức vô cùng. Trong thời tiết khắc nghiệt ấy của mùa hè thì chiếc quạt là vật dụng cần thiết, phổ biến và quan trọng giúp xoa dịu cái nóng và những mệt nhọc của con người.

Không ai biết rõ chiếc quạt có tự bao giờ, có lẽ là từ rất lâu khi con người biết cảm nhận được cái nóng từ những tia nắng chói chang. Nhìn vào chiều dài lịch sử, có thể thấy chiếc quạt xuất hiện từ khá sớm. Từ truyền thuyết về bà la sát dùng chiếc quạt ba tiêu để quạt Tôn Ngộ Không bay xa tới mười ngàn dặm rồi chiếc quạt lông vũ đầy sang trọng được cái thiếu nữ quạt trong triều đình để giấc ngủ của vua chúa yên lành và thoải mái hơn cho đến chiếc quạt trong tay của những chàng thư sinh xưa như có lần Nguyễn Du đã miêu tả Kim Trọng.

Họ hàng nhà quạt chủ yếu được chia làm hai loại: quạt thủ công và quạt điện. Quạt thủ công cũng chia làm khá nhiều loại nhưng phổ biến hơn cả là quạt mo được làm bằng mo cau, quạt nan làm bằng nan cây tre, quạt giấy làm bằng giấy và quạt xốp được sản xuất từ các mảnh xốp mỏng, nhiều màu sắc.

Những chiếc quạt tuy đơn giản nhưng đều được làm ra từ bàn tay khéo léo của con người. Trên Việt Nam có khá nhiều làng nghề làm quạt nan nổi tiếng như quạt làng Vác, làng Chàng Sơn ở Hà Nội... Để làm được một chiếc quạt nan thì phải rất công phu, tỉ mỉ từ khâu chuẩn bị nguyên liệu đến khâu sản xuất. Ba nhiên liệu chính làm quạt nan là tre để làm nan quạt, hồ dán và giấy.

Những người nghệ nhân làm quạt thường chọn mua những cây tre tốt ở trên Lương Sơn, Hòa Bình rồi đem về ngâm xuống bùn ao, khi đủ độ mới đem lên chẻ ra làm xương quạt. Còn hồ dán quạt được làm từ quả cậy- loại quả chỉ mua được ở vùng ven biển Hải Phòng, Thanh Hóa, Nam Định,...

Quả cậy mua về được giã, vắt và lọc như lọc cua xong ngâm vào chum để dùng dần. Giấy phải mua ở làng An Cốc, Thường Tín, hoặc ở Bưởi, Hà Nội. Đến công đoạn làm quạt thì người thợ chuẩn bị từ 8 đến 12 nan tre vót mỏng, xếp chồng lên nhau, sau đó xuyên thẳng một lỗ qua các nan để cố định bằng một cái trục sao khi tách ra có khoảng cách đều nhau. Loại keo đặc biệt làm từ quả cậy được phết đều lên các nan quạt rồi sau đó dán giáy vào. Nước cậy rất mịn kết hợp với phẩm màu của giấy nhuộm sẽ cho ra các màu quạt rất ưng ý như trắng tinh bạch, tím thủy chung, đen gấm sang trọng...

Cuộc sống ngày càng phát triển và hiện đại đã phát minh ra các loại quạt ưu việt hơn như quạt điện bao gồm nhiều loại như quạt cây, quạt để bàn, quạt treo tường.... Về cơ bản thì quạt điện có hai bộ phận chính là cánh quạt và động cơ quạt. Động cơ điện là bộ phận quan trọng nhất của một chiếc quạt, được ví như bộ não con người bởi nó chứa nhiều linh kiện quan trọng để quạt có thể hoạt động tốt, gồm có stato và roto.

Còn cánh quạt được gắn với động cơ điện bằng một cái trục sắt. Nó thường được làm bằng nhựa hoặc kim loại với những mẫu mã vô cùng bắt mắt. Ngoài ra quạt điện còn có vỏ bọc bên ngoài làm bằng nhựa vừa để bảo vệ phần động cơ bên trong vừa tránh cho nguồn điện bị rò rỉ ra bên ngoài sẽ gây nguy hiểm khi sử dụng. Một phần nữa không thể thiếu của chiếc quạt điện là bộ công tắc điều khiển trên thân quạt để điều chỉnh tốc độ gió, hẹn giờ hay phân gió.

Vào những ngày hè oi ả thì chiếc quạt có lẽ là vật làm mát hiệu quả và có giá cả phải chăng nhất. Gió từ những chiếc quạt là gió tự nhiên nên rất thoải mái, dễ chịu chứ không như cái khí mát từ điều hòa.

Chiếc quạt còn trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Việt ta. Nó gắn liền với những điệu múa truyền thống mềm mại và uyển chuyển như múa quạt. Chiếc quạt còn trở thành nguồn thi hứng dồi dào cho các nhà thơ xưa nay.

“Thằng Bờm có cái quạt mo

Phú Ông xin đổi ba bò chín trâu"

hay trong bài thơ "Gió từ tay mẹ" của nhà thơ Vương Trọng:

“Quạt nan như lá

Chớp chớp lay lay

Quạt nan mỏng dính

Quạt gió rất dày

Gió từ ngọn cây

Có khi còn nghỉ

Gió từ tay mẹ

Thổi suốt đêm ngày”.

Trong cuộc sống hiện đại ngày nay thì chiếc quạt vẫn giữ một vị trí vô cùng quan trọng. Đó không chỉ là một vật dụng mà còn là nét bản sắc dân tộc,là một phần trong đời sống văn hóa người Việt. Chiếc quạt nhẹ nhõm, mỏng manh mà đã hòa vào dòng chảy thành văn hóa - lịch sử!