Đàn bầu là một nhạc khí độc đáo của Việt Nam chỉ có một dây duy nhất, không có phím, dùng cần đàn (vòi đàn) để tạo nên những cao độ trầm bổng trong âm nhạc.

Cây đàn này ngày xưa gọi là “đàn một dây”, về sau mặt đàn đóng bằng gỗ ngô đồng, hoặc gỗ vông, thành đàn bằng gỗ trắc và để quả bầu vào cho đẹp, nên gọi là Đàn bầu.

Đàn bầu trước đây đã có sự chú ý của nhiều giới trong và ngoài nước. Mới đây đã có người phát hiện một sử liệu cho biết cây Đàn bầu có thể đã xuất hiện ở Việt Nam từ hàng ngàn năm nay, chứ không phải mới có gần đây. Sang cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX đến nay, trong và ngoài nước đều có những cá nhân và tập thể nghiên cứu về cây Đàn bầu dần dần được kế thừa phát triển lên tới mức cao, cả về hình dáng cũng như nội dung, kỹ thuật. (Lời phát biểu của Giáo sư nhạc sĩ Tô Vũ, Phó viện trưởng Viện nghiên cứu âm nhạc việt Nam tại Hội nghị tọa đàm Hội đàn bầu lần thứ nhất ngày 8-3-1979 ở thủ đô Hà Nội)

Đàn bầu Ià bạn thân tình của người lao động Việt Nam. Đêm khuya dưới ánh trăng thanh, bên lũy tre xanh hay trên bến đò, đường phố, góc chợ người lao động được thổ lộ tâm tình của mình qua tiếng đàn nỉ non, thánh thót nói lên tất cả nỗi lòng người dân nô lệ, người dân mất nước, và cũng từ cuộc đời trần tục ấy cây đàn một dây đã ngự chốn cung đình, cất cao tiếng xé ruột, xé lòng bọn vua chúa quan lại – đòi tự do, đòi cơm no, áo ấm.

Với cuộc đời thăng trầm của cây Đàn bầu một dây. Cách mạng về đã đem lại tự do cho tiếng đàn cất cánh bay cao.

Cây đàn dân gian ấy năm 1955 được nhạc sĩ giảng viên Lê Yên, Tô Vũ – Hiệu trưởng Tạ Phước Trường âm nhạc Việt Nam lúc bấy giờ đề xướng dựa vào chương trình giảng dạy đào tạo chính quy của trường, người giảng viên Đàn bầu đầu tiên là cụ Vũ Tuấn Đức và học trò của cụ là giảng viên Nguyễn Bá Sách đã đào tạo ra hàng loạt nghệ sĩ đàn bầu tài giỏi cho đất nước hôm nay. Những nghệ sĩ tài giỏi ấy không ngừng đóng góp công lao của mình vào việc kế thừa, phát triển, cải tiến nâng cao cây đàn phù hợp với thời đại lịch sử của xã hội.

Những năm vào thập kỷ 60, Nghệ sĩ Mạnh Thắng người đầu tiên đã cải tiến đưa phần khuếch đại âm thanh vào đàn bầu, tăng thêm cái hay và tinh túy trong cây đàn mà không ảnh hưởng gì đến bản chất truyền cảm của nó. Ông cũng là người sáng chế ra lối que gảy ngắn và là người đầu tiên đưa đàn bầu đi trình diễn quốc tế mang về giải thưởng cao quý cho Tổ quốc Việt Nam.

Nghệ sĩ ưu tú Đức Nhuận – người đầu tiên phát minh ra lối kỷ thuật đánh bồi âm trên bồi âm và vê (trémolo) trên một sợi dây đàn bầu.

Đến nay lớp lớp nghệ sĩ đàn bầu trẻ cũng đang phơi phới vươn lên phát triển không ngừng.

Từ một nhạc cụ dân gian cấu trúc đơn sơ, với tính năng phong phú, đa dạng cây đàn bầu đã chiếm một vị trí đáng kể trong lĩnh vực nghệ thuật âm nhạc, đóng góp vào kho tàng nhạc truyền thống quý báu của Việt Nam.

Đàn bầu là nhạc cụ truyền thống xuất hiện bên cạnh các nhạc cụ cổ truyền dân tộc Việt Nam. Các nhạc sĩ Việt Nam đã sáng tác và chuyển soạn một số bản nhạc dạng concerto để nghệ sĩ sử dụng đàn bầu kết hợp tấu cùng với dàn nhạc giao hưởng thính phòng như Vì Miền Nam, Ru con, Tình ca… Đàn bầu không chỉ được người Việt Nam ưa thích mà còn được nhiều khán-thính giả trên thế giới hâm mộ.

Giới nghiên cứu âm nhạc hiện nay chưa tìm ra thời điểm xuất hiện đàn bầu. Theo Tân Đường thư quyển 222, Liệt truyện 147: Nam Man hạ thì trong số các nhạc cụ do nước Phiếu (Phiếu, cổ Chu Ba dã, tự hào Đột La Chu, Đồ Bà quốc nhân viết Đồ Lý Chuyết. Tại Vĩnh Xương nam 2.000 lý, khứ kinh sư 14.000 lý. Đông lục Chân Lạp, tây tiếp Đông Thiên Trúc, tây nam Đọa Hòa La, nam chúc hải, bắc Nam Chiếu. Địa trường 3000 lý, quảng 5000 lý…) dâng lên vua Đường (niên hiệu Trinh Nguyên (785-805) thời Đường Đức Tông) đã thấy xuất hiện độc huyền bào cầm (đàn 1 dây)