“Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng. Ngày tháng mười chưa cười đã tối” là một sự quan sát rất tinh tế của người xưa. Người xưa luôn luôn quan tâm và quan sát những sự đổi thay của thế giới để thành những kinh nghiệm bổ ích cho con cháu sau này. Câu tục ngữ trên không có một câu răn dạy về đạo lý nào cả mà nó dường như chỉ thể hiện được trí tuệ cũng như tài quan sát của người đời trước mà thôi. Đúng như câu tục ngữ đã nêu ra hai hiện tượng có thực trong tự nhiên hàng năm lại được xảy ra như định trước vậy.

Đúng vào thời điểm khoảng tháng 5 âm lịch đó chính khoảng thời gian bán cầu Bắc lúc đó cũng như đã ngả về phía Mặt trời nhiều nhất. Khi mà thời gian bán cầu ngả vào đó nhiều nhất cho nên các vùng ở Bắc bán cầu nhận được nhiều nhiệt cũng nhất. Lượng nhiệt nhận được nhiều nhất chính là biểu thị mùa hạ đã đến ở nơi đây. Hơn nữa đồng thời thì chính thời gian ban ngày như kéo dài ra còn buổi đêm ngắn hơn. Ý này như đúng với vế đầu của người xưa nhận xét đó chính là “Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng”.“Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng. Ngày tháng mười chưa cười đã tối” nếu như theo lý giải của khoa học ngày nay thì nó đều có cơ sở. Đó chính là khi trái đất chuyển động quanh Mặt trời thì ta như biết được rằng lúc đó thì trục Trái đất luôn nghiêng về một hướng không đổi. Khi mà trục của trái đất hướng một bên không đổi như vậy cho nên lần lượt từng nửa cầu ngả về phía Mặt trời còn nửa kia thì chếch xa xa.

Tiếp theo đó vào trong khoảng tháng 10, 11 âm lịch cũng chính là khoảng thời gian bán cầu Bắc chếch xa Mặt trời nhất. Khi bán cầu Bắc chếch xa nhất cho nên nhận được ít nhiệt và nhiệt độ lúc này giảm sâu hay nói một cách dễ hiểu đó chính là mùa Đông đã đến. Khi đó thì thời gian ban ngày rất ngắn, đêm kéo dài ra đúng như vế thứ hai của câu tục ngữ đã nhắn nhủ đó chính là “Ngày tháng mười chưa cười đã tối”

Tuy nhiên với giai đoạn trước khi mà không có một cơ sở khoa học nào, bằng những thực tế quan sát thì cha ông ta cũng đã đúc kết được một kinh nghiệm. Hay nói cách khác là một sự lý giải dựa trên quan sát mà có. Những câu tục ngữ đúng như những bài học thật đáng trân trọng biết bao nhiêu. Mỗi một câu tục ngữ đều chứ đựng được bài học, kinh nghiệm sống, kinh nghiệm lao động của người xưa. Qủa không sai khi người ta nhận xét được rằng “Tục ngữ chính là trí tuệ của người đời xưa”. Những câu nói thật ngắn gọn nhưng mang được biết bao tìm cảm, kinh nghiệm vốn sống cho các bậc tiền nhân.“Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng. Ngày tháng mười chưa cười đã tối” – Câu tục ngữ này của người xưa thì chỉ đúng với các vùng ở Bắc bán cầu mà thôi. Còn đối với những vùng nội chí tuyến thì có thể nhận thấy được độ chênh lệch này không đáng kể. Còn khi mà càng về hai cực thì độ chênh lệch ngày đêm càng lớn. Từ vòng Cực lên Cực Bắc thì có đến 6 tháng ngày (mùa hạ) và 6 tháng đêm (mùa đông) tùy vào vĩ độ mà có sự phân chia khác nhau.

“Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng. Ngày tháng mười chưa cười đã tối” sẽ là một câu tục ngữ hay và nó như chứa đựng được một vốn kinh nghiệm quý báu vầ hiện tượng ngày ngắn đếm dài mà ông cha ta đã quan sát được từ trước đó.