Ai cũng biết, âm nhạc dân tộc là "quốc hồn, quốc túy" của mỗi quốc gia. Nền âm nhạc cổ truyền mà chúng ta đang có là sự kết tinh đáng tự hào của những sáng tạo nghệ thuật vô giá được lưu truyền, bồi đắp qua nhiều thế hệ, là minh chứng sống động cho một nền văn hóa dân tộc đa dạng, giàu bản sắc và có lịch sử lâu đời. Ðó là những làn điệu hát ru mềm mại, những câu hát giao duyên tình tứ, là các điệu hò, vè, ví, lý đặc sắc, là giai điệu đặc trưng của tuồng, chèo, cải lương, ca Huế, chầu văn, quan họ... Ấy vậy mà "vốn quý tiên tổ" này lại đang phải đối mặt với một tương lai u ám, khi mà giới trẻ ngày nay - thế hệ tương lai của đất nước càng lúc càng có nhiều biểu hiện rời xa cội nguồn âm nhạc cộng đồng. Trong thời đại của công nghệ số, của thức ăn nhanh, những điệu í a, ứ hừ, hồng hồng tuyết tuyết dường như trở nên lạc nhịp. Người ta sẵn sàng chuyển kênh ngay khi vừa bật ti-vi mà nhìn thấy những liền anh, liền chị xúng xính áo quần mớ ba mớ bảy ngân nga câu hát. Xót xa làm sao khi nghe câu chuyện của GS Hoàng Chương, một người cả đời đau đáu với vốn văn hóa cổ truyền dân tộc. Ðã nhiều lần đưa nghệ sĩ hát xẩm Mai Tuyết Hoa và nghệ sĩ hát tuồng Kiều Oanh sang Mỹ biểu diễn để quảng bá âm nhạc dân tộc tại các trường đại học, đi tới đâu, ông và những học trò của mình cũng được những người Mỹ hưởng ứng, tán thưởng và bày tỏ ý định muốn tìm hiểu về nghệ thuật dân gian cổ truyền Việt Nam. Nhưng ngược lại, chính những sinh viên Việt Nam ở nhiều trường đại học trong nước lại chẳng mấy mặn mà với những buổi biểu diễn nghệ thuật dân tộc của nước mình. Song nói thế không phải là để đổ lỗi cho những người trẻ, bởi phản ứng của họ là hệ quả tất yếu từ sự thay đổi của một môi trường sinh hoạt âm nhạc đã chịu nhiều biến động qua thời gian và những sai lệch trong phương pháp, cách thức bảo tồn, phát huy vốn âm nhạc dân tộc.

Nếu xưa kia, như một lẽ tất yếu, âm nhạc truyền thống luôn là dòng suối tưới mát tâm hồn mỗi người trong suốt cuộc đời, thì tới nay, còn có mấy ai được sống trong "bầu khí quyển" âm nhạc tự nhiên và thuần khiết đó. Không được cảm nhận và hưởng thụ từ lúc còn thơ, người ta chỉ có thể tiếp cận một cách thụ động, chắp vá vốn âm nhạc dân tộc của cha ông qua những vở diễn sân khấu hay vài chương trình truyền hình, phát thanh lẻ tẻ. Hãy thử nhìn vào hệ thống giáo dục ở nước ta, âm nhạc dân tộc chỉ được đào tạo cho sinh viên ở một số trường chuyên nghiệp, trẻ em cấp tiểu học cũng chỉ được làm quen với vài bài dân ca ít ỏi thuộc chương trình đào tạo, trong khi các câu lạc bộ âm nhạc thiếu nhi chủ yếu chỉ dạy nhạc nước ngoài. Thế thì làm sao có thể cảm hiểu để rồi yêu và đam mê nền âm nhạc cổ truyền, nhất là khi cuộc sống hiện đại mở ra quá nhiều cám dỗ, quá nhiều sự lựa chọn với sự du nhập, xuất hiện của nhiều loại nhạc mới hào nhoáng, bóng bẩy như: pop, rock, hip-hop... Hơn nữa, nền âm nhạc Việt Nam có sự chuyển mình chậm hơn so với âm nhạc châu Âu, cho nên ngay tại các trường chuyên nghiệp, việc đào tạo âm nhạc dân tộc cũng khó tránh khỏi sự ảnh hưởng, chi phối nặng nề từ chuẩn mực âm nhạc phương Tây. Thành ra, phương pháp diễn tấu, kinh nghiệm xướng âm khác biệt của các loại hình âm nhạc dân tộc được cha ông ta truyền lại nghiễm nhiên trở nên dần "sai lệch". Thế mới có chuyện, suốt nửa thế kỷ qua, các đôi tai vốn đã bị "phương Tây hóa" thường xuyên cải biên, đặt lời mới cho âm nhạc dân gian, làm sai đi tinh thần, hồn vía của những tác phẩm âm nhạc dân tộc. Còn các dàn nhạc chèo, tuồng thì bỗng nhiên được "giao hưởng hóa", các bài dân ca đơn âm biến thành đa âm, thậm chí, các nhạc cụ dân tộc như đàn nguyệt, đàn bầu cũng được cải tiến để đánh được thêm nhiều nốt, dễ dàng điều chỉnh âm lượng, chiều theo thị hiếu và "tai nghe" dễ dãi của một bộ phận khá đông công chúng ngày nay. Rõ ràng, tưởng là đang phát triển một cách sáng tạo nghệ thuật âm nhạc dân tộc của cha ông, nhưng kỳ thực lại đang làm mai một dần bản sắc, tính nguyên gốc của những loại hình âm nhạc truyền thống. Và kết quả là sự ra đời của những tác phẩm pha tạp giữa dân gian và hiện đại như rock-ca trù hay hip-hop-xẩm chẳng giống ai.

Trong điều kiện hội nhập, mở cửa với nhiều luồng ảnh hưởng của văn hóa, âm nhạc bên ngoài tràn vào, chúng ta cần phải có những quyết sách đúng đắn để bảo tồn và phát huy nền âm nhạc dân tộc. Ðây là một trong những nhiệm vụ quan trọng. Ðó cũng là lý do tại sao, hội thảo với chủ đề "Âm nhạc dân tộc với cuộc sống hôm nay" sắp tới sẽ được Trung tâm Nghiên cứu Bảo tồn và Phát huy âm nhạc dân tộc tổ chức tại Hà Nội. Thiết nghĩ, đặc trưng của âm nhạc dân tộc chính là tính ngẫu hứng, dị biệt và dị bản, chủ yếu được lưu truyền bằng phương thức truyền khẩu và truyền dạy trực tiếp. Do đó, tính nguyên gốc cũng như sự tồn tại của âm nhạc dân tộc phụ thuộc lớn vào các nghệ nhân. Vì thế, trong bối cảnh những "báu vật sống" của nền âm nhạc dân tộc hầu như đã ở vào tuổi "xưa nay hiếm", chúng ta cần có chính sách đãi ngộ, vinh danh phù hợp, huy động tối đa khả năng truyền dạy của các nghệ nhân đối với lớp nghệ sĩ trẻ, bởi đây chính là biện pháp "bảo tồn sống" vốn âm nhạc dân tộc, song song với việc sưu tầm, lưu giữ, nghiên cứu các tác phẩm âm nhạc cổ truyền. Xa hơn nữa, chúng ta cần phải từng bước tìm cách tạo dựng ý thức trách nhiệm về âm nhạc truyền thống cho cộng đồng, điều mà các nước bạn như: Hàn Quốc, Nhật Bản, Ấn Ðộ đã và đang làm tương đối tốt. Ngay khi vừa đáp xuống sân bay các nước này, tại các kệ thông tin, chúng ta đã có thể bắt gặp hàng loạt tờ rơi quảng cáo về những chương trình biểu diễn nghệ thuật dân tộc, hay tại các tụ điểm văn hóa, lúc nào cũng dễ thấy hình ảnh các nghệ sĩ đang ôm đàn biểu diễn âm nhạc dân tộc. Vậy thì sao Việt Nam không học hỏi để có những cách thức vừa đơn giản, vừa hiệu quả trong việc đưa âm nhạc dân tộc đến gần hơn với đời sống đương đại? Và để tính đến con đường phát triển trong tương lai của nền âm nhạc dân tộc, ngay từ lúc này, nhất thiết phải có những biện pháp đưa âm nhạc truyền thống vào học đường. Ðây cũng chính là tâm huyết, là trăn trở của GS Trần Văn Khê, một cây đại thụ trong nghiên cứu âm nhạc dân tộc. Ông khẳng định: Âm nhạc dân tộc phải được tác động vào tâm hồn học sinh để các em hiểu một cách nghiêm túc, rồi từ hiểu mới dẫn đến thích, từ thích dẫn đến đam mê âm nhạc dân tộc như một truyền thống quý báu và tốt đẹp. Muốn thế, các cấp, ban, ngành liên quan cần phối hợp với các chuyên gia âm nhạc dân tộc biên soạn giáo trình đào tạo âm nhạc cho các cấp, đồng thời tính đến phương án đào tạo âm nhạc dân tộc cho các giáo viên âm nhạc. Ðây không phải chuyện một sớm một chiều mà là con đường lâu dài, đòi hỏi sự dốc tâm, dốc sức của cả một tập thể, nhưng là con đường không thể không đi, vì một nền âm nhạc dân tộc Việt Nam đa dạng, giàu bản sắc và đậm giá trị văn hóa.