Lão Hạc" của Nam Cao ra mắt bạn đọc năm 1943. Câu chuyện về số phận thê thảm của người nông dân Việt Nam trong bối cảnh đe doạ của nạn đói và cuộc sống cùng túng đã để lại xúc động sâu xa trong lòng độc giả. Đặc biệt, tác giả đã diễn tả tập trung vào tâm trạng nhân vật chính – Lão Hạc – xoay quanh việc bán chó đã giúp ta hiểu thêm tấm lòng của một người cha đáng thương, một con người có nhân cách đáng quý và một sự thực phũ phàng phủ chụp lên những cuộc đời lương thiện.

Con chó – cậu Vàng như cách gọi của lão là hình ảnh kỷ niệm duy nhất của đứa con. Hơn thế, cậu Vàng còn là nguồn an ủi của một ông lão cô đơn. Lão cho cậu ăn trong bát, chia sẻ thức ăn, chăm sóc, trò chuyện với cậu như với một con người. Bởi thế, cái ý định ''có lẽ tôi bán con chó đấy" của lão bao lần chần chừ không thực hiện được. Nhưng rồi, cuối cùng cậu Vàng cũng đã được bán đi với giá năm đồng bạc.

Cậu Vàng bị bán đi! Có lẽ đó là quyết định khó khăn nhất đời của lão. Năm đồng bạc Đông Dương kể ra là một món tiền to, nhất là giữa buổi cái đói bám. Nhưng lão bán cậu không phải vì tiền, bởi gạo thì cứ kém mãi đi mà một ngày lo ba hào gạo thì lão không đủ sức. Cậu Vàng trở thành gánh nặng, nhưng bán cậu rồi lão lại đau khổ dày vò chính mình trong tâm trạng nặng trĩu.

Khoảnh khắc lão cố làm ra vui vẻ cũng không giấu được khuôn mặt cười như mếu và đôi mắt lão ầng ậng nước. Nỗi đau đớn cố kìm nén của Lão Hạc như cắt nghĩa cho việc làm bất đắc dĩ, khiến ông giáo là người được báo tin cũng không tránh khỏi cảm giác ái ngại cho lão. Ông giáo hiểu được tâm trạng của một con người phải bán đi con vật bầu bạn trung thành của mình. Cảm giác ân hận theo đuổi dày vò lão tạo nên đột biến trên gương mặt: Mặt lão đột nhiên co rúm lại. Những vết nhăn xô lại với nhau, ép cho nước mắt chảy ra. Cái đầu lão ngoẹo về một bên và cái miệng móm mém của lão mếu như con nít. Lão hu hu khóc.... Những suy nghĩ của một ông lão suốt đời sống lương thiện có thể làm người đọc phải chảy nước mắt theo: ''Thì ra tôi già bằng này tuổi đầu rồi còn đánh lừa một con chó". Bản chất của một con người lương thiện, tính cách của một người nông dân nghèo khổ mà nhân hậu, tình nghĩa, trung thực và giàu lòng vị tha được bộc lộ đầy đủ trong đoạn văn đầy nước mắt này. Nhưng không chỉ có vậy, Lão Hạc còn trải qua những cảm giác chua chát tủi cực của một kiếp người, ý thức về thân phận của một ông lão nghèo khổ, cô đơn cũng từ liên tưởng giữa kiếp người – kiếp chó: ''Kiếp con chó là kiếp khổ thì ta hoá kiếp cho nó để nó làm kiếp người, may ra có sung sướng hơn một chút... kiếp người như kiếp tôi chẳng hạn". Suy cho cùng, việc bán chó cũng xuất phát từ tấm lòng của một người cha thương con và luôn lo lắng cho hạnh phúc, tương lai của con. Tấm lòng ấy đáng được trân trọng! Hiện thực thật nghiệt ngã đã dứt đứa con ra khỏi vòng tay của lão, cái đói cái nghèo lại tiếp tục cướp đi của lão người bạn cậu Vàng. Bản thân lão như bị dứt đi từng mảng sự sống sau những biến cố, dù cho cố cười gượng" một cách khó khăn nhưng lão dường như đã nhìn thấy trước cái chết của chính mình. Những lời gửi gắm và món tiền trao cho ông giáo giữ hộ sau lúc bán chó có ngờ đâu cũng là những lời trăng trối.

Kết cục số phận của Lão Hạc là cái chết được báo trước nhưng vẫn khiến mọi người bất ngờ, thương cảm. Quyết định dữ dội tìm đến cái chết bằng bả chó là giải pháp duy nhất đối với Lão Hạc, để lão đứng vững trên bờ lương thiện trước vực sâu tha hoá. Kết thúc bi kịch cũng là thật sự chấm dứt những dằn vặt riêng tư của Lão Hạc, nhưng để lại bao suy ngẫm về số phận những con người nghèo khổ lương thiện trong xã hội cũ.

Lão Hạc là một nông dân bình thường, phải sống trong áp bức bóc lột của xã hội phong kiến. Vợ mất, con trai vì không cưới được vợ mà phẫn chí đi làm đồn điền cao su. Lão thương con, mong muốn con được hạnh phúc… nhưng lão cũng không biết làm cách nào để chu toàn hạnh phúc cho con, chỉ biết khóc mà nhìn con đi. “Đồn điền cao su đi dễ khó về”. Lão biết chứ, nhưng cũng có thể nào cản được?! Hằng ngày, lão chỉ biết quanh quẩn với con chó Vàng – kỉ vật duy nhất của người con. Lão thương yêu, chăm sóc nó cẩn thận đến mức chia cho nó từng miếng ăn, cho nó ăn vào bát và trò chuyện với nó như người bạn. Lão cưng chiều nó không phải vì nó là một con chó đẹp, chó khôn. Lão thương nó vì nó như mối ràng buộc duy nhất còn sót lại của lão và con trai lão. Lão xem nó như con, và khi lão nhìn nó, lão lại nhớ con trai mình…

Lão thương con, vâng, và thà rằng dù chết đói lão cũng không muốn bán đi một sào vườn. Lão sợ nếu lão bán, mai này con trai lão có trở về thì nó sẽ ở đâu mà sống? Ở đâu mà lập nghiệp sinh nhai?! Một sự thật hiển nhiên, rằng nếu lão bán đi mảnh vườn thì lão sẽ vượt qua được giai đoạn khốn khó. Nhưng lão không bán! Vì sao? Vì, lão - thương - con.

…Tuổi già, cô đơn và nghèo đói !…

Cuộc đời đau khổ dồn ép lão đến bên bờ vực thẳm, không còn cách nào khác, lão đành phải đứt ruột mà bán đi con chó Vàng lão hằng yêu thương; để rồi khi bán xong, lão lại hu hu khóc như con nít vì đã trót lòng lừa gạt một con chó…

Rồi lão sang nhà ông Giáo, gửi ông ba mươi đồng bạc và nhà trông coi hộ mảnh vườn. Kể từ sau hôm đó, lão Hạc chỉ ăn khoai. Khi khoai hết thì lão chế được món gì, ăn món ấy; rồi đến chuối, sung luộc, rau má,… Dù đói nghèo là vậy, nhưng lão cũng tuyệt không bị tội lỗi cám dỗ. Lão không theo Binh Tư ăn trộm hay cố nương nhờ vào ai để sống. Thử hỏi một người dù chết cũng không muốn làm phiền hàng xóm làm sao dám làm gánh nặng cho ai? Thời đó khổ lắm, lão khổ, láng giềng cũng đâu thua gì… Ông Giáo âm thầm giúp lão, lại bị lão từ chối một cách gần như là “hách dịch” đấy thôi…!

Rồi… cái gì đến cũng phải đến. Cái chết đến bất ngờ và hơi đột ngột, lão chết trong đau đớn, tủi hờn. Chết vì ăn bả chó! Lão có thể lựa chọn cho mình cái chết nhẹ nhàng hơn, nhưng lão vẫn lựa chọn cách chết như một con chó. Là … lão hận mình đã lừa chết “cậu” Vàng sao?

Xuôi dòng văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945, đề tài viết về người nông dân luôn là mảnh đất thu hút ngòi bút, sự khai phá của rất nhiều tác giả. Trong bức tranh phong phú và đa dạng đó, "Lão Hạc"của Nam Cao là một trong những sáng tác tiêu biểu viết về cuộc đời, số phận của người nông dân. Bằng tài năng trong việc xây dựng tình huống truyện, tác giả đã khắc họa bức chân dung người cố nông nghèo với những phẩm chất cao quý, tốt đẹp. Đó là những vẻ đẹp về tâm hồn và nhân cách như giàu tình cảm, yêu thương con, sống vị tha, có ý thức giữ gìn lòng tự trọng của bản thân.

Trước hết, lão Hạc là một người cha rất mực thương con và có trách nhiệm. Người con trai phẫn chí bỏ nhà đi phu đồn điền cao su đã để lại trong lòng lão Hạc một vết thương tinh thần không thể chữa lành. Đó là nỗi day dứt, đau đớn khôn nguôi của một người cha không thể lo cho đứa con trai duy nhất của mình cưới vợ. Bởi vậy, lão yêu thương, chăm sóc chú chó mà anh con trai để lại như chăm sóc chính đứa con ruột của mình. Không chỉ dừng lại ở đó, dù cho cảnh cái đói, cái nghèo luôn đeo bám, bủa vây, sống trong cảnh lay lắt qua ngày nhưng người cố nông nghèo vẫn kiên quyết chịu kham khổ để thu vén, dành dụm cho con. Tất cả đã cho thấy vẻ đẹp trong tấm lòng của một người cha vị tha, giàu đức hi sinh và quên đi bản thân vì con cái.

Lão Hạc còn là người nông dân hiền lành, có tấm lòng nhân hậu, giàu tình cảm. Tất cả những vẻ đẹp này đã được thể hiện thông qua cách mà lão chăm sóc, nâng niu cậu Vàng. Lão xem cậu Vàng là chỗ dựa tinh thần, như người bạn để tâm sự, sẻ chia những nỗi niềm lúc tuổi già. Lão gọi nó bằng một cái tên đầy âu yếm và thân mật là cậu Vàng và dường như bao nhiêu tình yêu thương mà lão dành cho người con trai đều được sẻ chia với cậu Vàng: "Thỉnh thoảng không có việc gì làm, lão lại bắt rận cho nó hay đem nó ra ao tắm. Lão cho nó ăn cơm trong một cái bát như một nhà giàu. Lão ăn gì lão cũng chia cho nó cùng ăn". Lão yêu thương, chăm sóc cậu Vàng như một đứa con cầu tự.

Tuy nhiên, vẻ đẹp nổi bật nhất trong tâm hồn người cố nông nghèo chính là giàu lòng tự trọng. Mặc dù sống trong cảnh nghèo đói, phải ăn củ khoai, củ sắn sống lay lắt qua ngày nhưng lão từ chối mọi sự giúp đỡ từ ông giáo với thái độ gần như là "hách dịch". Và rồi khi không thể tiếp tục nuôi cậu Vàng, lão phải bán đi cậu Vàng nhưng cũng từ đó, lão luôn sống trong ân hận và day dứt khi "trót lừa một con chó". Nỗi đau đó đã khiến lão chọn cái chết đầy dữ dội và đau đớn bằng bả chó như thể lão muốn tự trừng phạt bản thân và chuộc lỗi với cậu Vàng. Cái chết đó còn là sự lựa chọn của lão để gìn giữ nhân cách cao đẹp của mình trước cái đói và sự khốn cùng. Trước khi ra đi, người cố nông nghèo còn gửi tiền cho ông giáo để lo ma chay cho mình và không muốn phiền lụy đến hàng xóm. Những câu văn đầy ám ảnh về sự ra đi đau đớn, quằn quại của lão Hạc đã tô đậm và khẳng định hơn nữa nhân cách cao đẹp của lão Hạc, đồng thời thể hiện tiếng nói cảm thông của tác giả Nam Cao trước bi kịch của người nông dân, từ đó gián tiếp lên án, phê phán xã hội phong kiến nửa thực dân phi nhân đạo đã đẩy người nông dân vào bước đường cùng không có lối thoát.

Bằng tài năng trong việc miêu tả tâm lí nhân vật, tác giả Nam Cao đã tái hiện thành công bức chân dung của người cố nông lương thiện với những nét đẹp về phẩm chất như giàu tình cảm, giàu lòng tự trọng, sống trong sạch, lương thiện. Chính những điều này đã góp phần làm nên giá trị nhân đạo và hiện thực sâu sắc cho tác phẩm.