Việt Nam là một quốc gia đa dân tộc, trình độ phát triển chênh lệch, do vậy, xã hội của nhiều tộc người còn bị chi phối sâu sắc bởi hệ thống tín ngưỡng, phong tục cổ truyền. Mỗi tộc người, mỗi nhóm người, mỗi vùng miền có những đặc thù văn hóa khác nhau, những phương cách ứng xử khác nhau, mức độ chi phối sâu sắc khác nhau. Ðó là một bức tranh đa dạng văn hóa. Chúng ta đặt ra vấn đề hủ tục và tìm giải pháp khắc phục, dẫn tới bài trừ hủ tục là rất đúng. Thế nhưng, từ giác độ một người nghiên cứu văn hóa, tôi cho rằng, đây là một vấn đề không thể giải quyết một cách đơn giản mà phải hết sức cẩn trọng. Chúng ta phải xem xét tổng thể cả hệ thống chứ không "cắt xén" ra từng bộ phận để xử lý, cấm đoán...

Thưa Giáo sư, lời mở đầu của ông đã giúp mọi người nhìn nhận vấn đề một cách thận trọng hơn. Nhiều người đã nhắc đến khái niệm hủ tục, nhưng chúng tôi vẫn muốn biết quan điểm của ông?

Tôi ít khi sử dụng khái niệm hủ tục, mà chỉ nói là các phong tục, tập quán đã lỗi thời. Những phong tục, tập quán đó không còn chức năng xã hội, không còn phù hợp với đời sống đương đại, trở thành vật cản của sự tiến bộ xã hội. Bởi không có cách nói nào rõ hơn, chúng ta cùng thống nhất gọi đó là hủ tục.

Giải quyết vấn đề hủ tục không chỉ nhìn từ góc độ hành chính hay pháp luật, bởi vì, nếu như thế thì chúng ta xử lý một vấn đề văn hóa bằng ý chí là chủ yếu. Trong khi đó, hủ tục thường liên quan đến tín ngưỡng, đã ăn sâu trong nhận thức của các cộng đồng người. Vậy, phải bắt đầu từ đâu, thưa ông?

 Ðể giải quyết vấn đề hủ tục, phải có một cái nhìn toàn diện, trên cơ sở nghiên cứu một cách hệ thống. Chúng ta giải quyết một vấn đề mang yếu tố văn hóa - xã hội bằng các giải pháp văn hóa thì hiệu quả sẽ cao hơn và triệt để hơn. Vũ trụ quan, nhân sinh quan, tín ngưỡng của cộng đồng đã trở thành nhận thức, là hệ thống quan niệm đã ăn sâu trong máu thịt. Từ nhận thức đã chuyển hóa thành hành vi. Lâu nay chúng ta thường xử lý vấn đề hủ tục trên cơ sở hành vi, chứ không giải quyết từ căn cơ của nó, đó là nhận thức.

Trong xã hội hiện đại, chúng ta cho những hành vi này nọ của một cộng đồng người nào đó là hủ tục. Như vậy là "nhìn từ ngoài vào", còn bản chất của vấn đề lại khác. Không có hiện tượng văn hóa nào xuất hiện một cách "vô lý", ngẫu nhiên cả. Chúng ra đời và đảm nhận một chức năng xã hội nhất định mà chức năng đó lại nằm trong một tổng thể văn hóa với những thiết chế đặc thù. Vì vậy, muốn nhận thức đúng và có phương pháp xử lý hiệu quả, phải bắt đầu từ việc nghiên cứu, thay đổi căn bản về mặt nhận thức của cộng đồng...

Tức là giải quyết từ gốc rễ của vấn đề?

Khi chúng ta giải quyết vấn đề phong tục, tập quán lỗi thời thì phải tìm hiểu từ cái gốc xã hội của nó. Phải xem xét, nó ra đời từ bao giờ, chức năng xã hội là gì, tại sao vẫn tồn tại? Phải giải quyết vấn đề ngay trong không gian xã hội đó, cộng đồng đó, chủ thể văn hóa đó. Nếu "nhìn từ ngoài vào" và áp đặt các biện pháp xử lý, thì theo tôi, như vậy là không ổn. Mỗi quan niệm, hành vi văn hóa đều ra đời trong phương thức xã hội nhất định, có giá trị đối với cộng đồng. Xã hội thay đổi thì các phương thức cũng thay đổi và các mối quan hệ truyền thống, "đất" nuôi dưỡng các phong tục, tập quán đó cũng sẽ thay đổi. Cho nên, khi giải quyết vấn đề phong tục, tập quán, chúng ta phải nhìn nhận như thế, chứ không phải cứ cấm, cứ phạt là được.

Xin ghi nhận điều ông vừa nói, nhưng chúng ta cũng cần có sự phân biệt rạch ròi giữa các yếu tố phong tục, hủ tục? Và hủ tục thì phải tìm cách bài trừ, ví dụ như giết ma lai, chôn trẻ sơ sinh theo mẹ, bỏ con sinh đôi vào rừng, vợ chết chồng về nhà bên nội bỏ lại con thơ bơ vơ...

Khi nghiên cứu về văn hóa tín ngưỡng - phong tục, chúng tôi tạm phân biệt thành ba loại: Loại thứ nhất là những phong tục, tập quán tốt đẹp, thể hiện bản sắc các dân tộc thì cần phải bảo tồn và phát huy. Loại thứ hai là những cái "vô thưởng, vô phạt", không tốt cũng không xấu thì không cần phải tuyên chiến, tự nó sẽ bị cộng đồng loại trừ nếu không còn phù hợp. Bởi vì, có những hành vi văn hóa, khi chức năng xã hội không còn thì tự nhiên nó sẽ mất đi. Loại thứ ba là các hủ tục không phù hợp, gây hại, thì cần phải có công cụ, thậm chí là công cụ pháp luật để loại trừ.

Vậy lâu nay chúng ta tuyên chiến với hủ tục theo kiểu cũ là chưa hoàn toàn đúng phương pháp? 

Can thiệp bằng luật pháp và các biện pháp hành chính không phải là công cụ duy nhất. Ðôi khi, các chính sách, pháp luật được ban hành, nhưng ít có sự tham khảo ý kiến của chính đối tượng thụ hưởng pháp luật. Vì vậy, chính sách thường xa rời thực tế và thiếu tính dự báo. Tính khả thi, hiệu quả thực thi không cao. Trong khía cạnh bài trừ hủ tục, theo tôi, biện pháp tuyên truyền, giáo dục và nêu gương sinh động từ cuộc sống phải đặt lên hàng đầu. Muốn con người thay đổi hành vi phải làm cho họ thay đổi nhận thức, vì hành vi chỉ là sự thể hiện bên ngoài của nhận thức. Tôi tin, khi một con người đã có sự hiểu biết về điều họ đang làm thì họ sẽ có cái nhìn khác, hành động khác.

Lý giải tại sao khi xã hội Việt Nam hiện đại, nhận thức khoa học của con người phát triển mà chuyện mê tín, buôn thần bán thánh lại phổ biến như thế? Trong cộng đồng các dân tộc thiểu số, những hủ tục vẫn đang ngấm ngầm diễn ra?

Những hủ tục, tập quán xấu, lạc hậu vẫn tồn tại dai dẳng, thậm chí là phát triển, bởi vì, nó vẫn tìm được những liên hệ mới để tồn tại. Quan niệm, nhận thức về những tín ngưỡng đó vẫn còn. Khi quan niệm vẫn còn thì đương nhiên nó sẽ hình thành những hành vi thể hiện. Như tôi đã nói, vũ trụ quan, nhân sinh quan sẽ quyết định hệ thống hành vi.

Vâng, khi người ta còn quan niệm có linh hồn thì vẫn cầu cúng, lạy tạ. Khi còn tin rằng có ma quỷ thì vẫn còn chuyện diệt trừ. Một bộ phận đồng bào Tây Nguyên còn tin rằng, ma lai là một loài ma làm nguy hại đến cộng đồng thì họ vẫn xét xử theo cách của họ...

Vẫn còn nhiều hủ tục, nhất là trong cộng đồng các dân tộc thiểu số vẫn tồn tại một số hủ tục có thể nói là "tàn ác". Giết ma lai là một trong số đó. Pháp luật chỉ có thể xử lý hành vi phạm tội, có tác dụng trừng phạt để ngăn ngừa chứ không thể giải quyết triệt để về mặt nhận thức. Vì vậy, biện pháp quan trọng và hiệu quả nhất chính là tuyên truyền, giáo dục. Bằng cách nào đó để người ta hiểu ra rằng, đó là những hành vi sai trái, độc ác để họ từ bỏ. Ðó là giải quyết vấn đề một cách căn cơ...