Cuộc chia tay của những con búp bê là một truyện ngắn cảm động, đã được trao giải Nhì trong cuộc thi thơ văn viết về quyền trẻ em do Viện Khoa học giáo dục và Tổ chức cứu trợ trẻ em Thụy Điển Rát-đa Bác-nen ( Radda Barnen) tổ chức năm 1992. Các vấn đề bức xúc của gia đình và xã hội được tác giả Khánh Hoài đặt ra trong truyện với thái độ phê phán những bậc cha mẹ thiếu trách nhiệm đã đẩy con cái vào hoàn cảnh bất hạnh và ca ngợi tình cảm trong sáng, vị tha của hai em bé ngây thơ. Đồng thời thể hiện nỗi đau xót, tủi hờn của những đứa trẻ chẳng may rơi vào hoàn cảnh bất hạnh.

Búp bê vốn là đồ chơi của trẻ nhỏ, thường gợi lên sự ngộ nghĩnh, ngây thơ, vô tội. Hai anh em Thành - Thủy cũng trong sáng, hồn nhiên như thế, vậy mà buộc phải chia tay bởi cuộc ly hôn của cha mẹ. Tên truyện đã gợi ra một tình huống bất thường, thu hút sự chú ý của người đọc và góp phần thể hiện mục đích của người viết.

Truyện được kể theo ngôi thứ nhất (tôi), người kể là chú bé Thành. Ngôi kể này giúp tác giả thể hiện được suy nghĩ, tình cảm và tâm trạng của nhân vật một cách chân thực và tinh tế, do vậy sức thuyết phục của truyện cao hơn. Thành đã là một thiếu niên. Chú rất đau lòng khi bố mẹ ly hôn, gia đình tan vỡ, khiến chú phải chia tay với đứa em gái yêu quý của mình! Từ trước đến nay, hai anh em vốn yêu thương, gắn bó với nhau thân thiết và Thành nhường nhịn, chiều chuộng em hết mực. Giờ đây, khi nghe mẹ từ trong màn nói vọng ra: Thôi, hai đứa liệu mà đem chia đồ chơi ra đi, thì trái tim chú quặn thắt bởi cảm nhận được nỗi đau đớn tột cùng của đứa em bé hồng: Vừa nghe thấy thế, em tôi bất giác run lên bần bật, kinh hoàng đưa cặp mắt tuyệt vọng nhìn tôi – Cặp mắt đen của em lúc này buồn thăm thẳm, hai bờ mi đã sưng mọng lên vì khóc nhiều. Đêm qua, lúc nào chợt tỉnh, tôi cũng nghe tiếng khóc nức nở, tức tưởi của em. Tôi cứ phải cắn chặt môi để khỏi bật lên tiếng khóc to, nhưng nước mắt cứ tuôn ra như suối, ướt đầm cả gối và cả hai cánh tay áo. Đây là đoạn văn miêu tả tâm trạng rất xúc động. Nỗi khổ tâm của hai anh em đã kéo dài suốt chuỗi ngày cha mẹ sống không hòa thuận. Cha mẹ ly hôn. Thành ở với cha, bé Thủy ra đi theo mẹ. Nỗi đau chia cắt khiến Thành phải cắn chặt môi để kìm tiếng khóc nhưng nước mắt cứ tuôn trào. Người đọc dường như cũng rơi nước trước cảnh hai đứa trẻ, một đứa mất tình thương của mẹ, một đứa mất sự che chở của cha. Thành sống nội tâm. Cậu cố giấu kín nỗi buồn trong lòng. Sáng nay, Thành rón rén đi ra vườn, ngồi xuống gốc cây hồng xiêm. Chợt thấy động phía sau, Thành quay lại và nhận thấy em đã theo ra từ lúc nào: Thành thương em vô cùng! Phải chia tay bố và anh trai, bé Thủy sẽ rất đau khổ. Để an ủi, Thành kéo em ngồi xuống và khẽ vuốt lên mái tóc. Ngồi bên em gái, Thành buồn bã ngắm nhìn cảnh vật: Đằng đông, trời hửng dần. Những bông hoa thược dược trong vườn đã thoáng hiện trong màn sương sớm và bắt đầu khoe bộ cánh rực rỡ của mình. Lũ chim sâu, chim chiền chiện nhảy nhót trên cành và chiêm chiếp hót. Ngoài đường, tiếng xe máy, tiếng ô tô và tiếng nói chuyện của những người đi chợ mỗi lúc một ríu ran. Chú bé thốt lên chua chát: Cảnh vật vẫn cứ như hôm qua, hôm kia thôi mà sao tai họa giáng xuống đầu anh em tôi nặng nề thế này. Thiên nhiên vẫn đẹp, cuộc sống vẫn vui, trái ngược hẳn với hoàn cảnh đáng buồn hiện tại của Thành và Thủy. Bằng nghệ thuật tương phản, tác giả đã làm nổi bật bi kịch trong cuộc đời của hai đứa trẻ. Tuy không nói gì về sự bất hòa giữa bố mẹ Thành nhưng tác giả vẫn giúp người đọc hiểu rõ nguyên nhân của nỗi bất hạnh này.

Trước lúc buộc phải chia tay, những kỉ niệm của tình anh em sống dậy trong tâm trí Thành: Gia đình tôi khá giả. Anh em tôi rất thương nhau. Phải nói em tôi rất ngoan. Nó lại khéo tay nữa. Hồi còn học lớp năm, có lần tôi đi đá bóng, bị xoạc một miếng áo rất to. Sợ mẹ đánh, tôi cứ ngồi lì ngoài bãi không dám về. Nghe lũ bạn tôi mách, em đã đem kim chỉ ra tận sân vận động. Nó bảo:

– Anh cởi áo ra, em vá lại cho. Em vá khéo, mẹ không biết, được đâu:

Nhìn bàn tay mảnh mai của em dịu dàng đưa mũi kim thoăn thoắt, không hiểu sao tôi thấy ân hận quá. Lâu nay, mải vui chơi bè bạn, chẳng lúc nào tôi chú ý đến em… Từ đấy, chiều nào tôi cũng đi đón em. Chúng tôi nắm tay nhau vừa đi vừa trò chuyện. Tình anh em hồn nhiên, giản dị nhưng cảm động xiết bao! Thế mà giờ đây, hai anh em sắp sửa phải xa nhau. Thành không muốn chấp nhận hiện thực phũ phàng ấy và cậu lạy trời đây chỉ là giấc mơ. Ước nguyện của Thành – Thủy là hai anh em được sống bên nhau. Ước nguyện ấy thật bình thường, có gì là cao xa đâu mà không được? Nhưng biết làm sao bây giờ? Bố mẹ không thể tiếp tục chung sống. Hai anh em không dám oán trách vì quý bố và thương mẹ. Câu hỏi đầy băn khoăn, day dứt về sự phức tạp khó hiểu trong quan hệ của cha mẹ ẩn trong dòng nước mắt chứa chan của hai đứa trẻ tội nghiệp, đáng thương. Mẹ ra lệnh đem chia đôi đồ chơi. Cái lệnh nghiệt ngã ấy làm cho hai trái tim non rớm máu. Thành nhường hết đồ chơi cho em nhưng Thủy không lấy mà cũng cho anh hết. Mẹ giận dữ quát lên thì hai anh em đành phải đem chia số đồ chơi ít ỏi: Đồ chơi của chúng tôi cũng chẳng có nhiều. Tôi dành hầu hết cho em: Bộ tú lơ khơ, bàn cá ngựa, những con ốc biển và bộ chỉ màu. Thủy chẳng quan tâm đến chuyện đó, mắt nó cứ ráo hoảnh nhìn vào khoảng không, thỉnh thoảng lại nức lên khe khẽ. Thấy Thành lấy hai con búp bê từ trong tủ ra, đặt sang hai phía thì không còn kìm giữ được lòng mình nữa, bé Thủy trút bực tức vào anh trai:

– Anh lại chia rẽ con Vệ Sĩ với con Em Nhỏ ra à? Sao anh ác thế!

Thủy không muốn hai con búp bê phải chia tay nhưng lại rất thương anh, sợ đêm đêm không có con Vệ Sĩ canh giấc ngủ cho anh. Mâu thuẫn ấy khiến cô bé bối rối, khó xử. Thành kể lại rằng: Trước đây có thời kỳ tôi mê ngủ thấy ma, Thủy bảo: “Để em bắt con Vệ Sĩ gác cho anh”. Em buộc con dao vào lưng con búp bê lớn và đặt ở đầu giường tôi. Đêm ấy, tôi không chiêm bao thấy ma nữa. Từ đấy, tối tối, sau khi học bài xong, Thủy lại “võ trang" cho con Vệ Sĩ và đem đặt trên đầu giường tôi. Buổi sáng em tháo dao ra, đặt nó về chỗ cũ, cạnh con Em Nhỏ. Hai con quàng tay lên vai nhau, ghé đầu vào nhau thân thiết. Từ khi về nhà tôi, chúng chưa phải xa nhau ngày nào, nên bây giờ thấy tôi đem chia chúng ra, Thủy không chịu đựng nổi.

Qua đoạn văn, tác giả gợi lên trong bạn đọc suy nghĩ là muốn giải quyết mâu thuẫn này, chỉ có cách là gia đình Thành – Thủy phải đoàn tụ. Chiều nay, hai anh em phải chia tay mà giờ này bố vẫn chưa về. Thủy muốn chào bố trước khi đi. Chợt cô bé nảy ra ý định rủ anh đến trường để tạm biệt cô giáo và các bạn. Hình ảnh bé Thủy đứng trước lớp học, đôi mắt buồn bã đăm đăm nhìn ngôi trường, nhìn cô giáo và các bạn cứ ám ảnh mãi trong lòng người đọc. Gần trưa, chúng tôi mới ra đến trường học. Tôi dẫn em đến lớp 4B. Cô giáo Tâm đang giảng bài. Chúng tôi đứng nép vào một gốc cây trước lớp. Em cắn chặt môi im lặng, mắt lại đăm đăm nhìn khắp sân trường từ cây bàng, tấm bảng tin và những vạch than vẽ ô ăn quan trên nền gạch, rồi bật lên khóc thút thít. Trong đoạn văn có nhiều chi tiết cảm động: Cô giáo Tâm tặng cho Thủy quyển sổ và chiếc bút máy nắp vàng. Cô muôn Thủy giữ mãi hình ảnh ngôi trường và bạn bè cùng lớp. Cô động viên em sang trường mới cố gắng học tập. Nghe Thủy nói rằng em phải nghỉ học để ra chợ bán hoa quả kiếm sống, cô giáo tái mặt đi và nước mắt giàn giụa. Cả lớp cũng khóc, mỗi lúc một to hơn. Thủy phải chịu thiệt thòi quá lớn. Cô bé sẽ không được vui chơi, học tập như các bạn cùng trang lứa nữa. Ra khỏi trường, Thành kinh ngạc thấy mọi người vẫn đi lại bình thường và nắng vẫn vàng ươm trùm lên cảnh vật. Thành kinh ngạc là phải vì cậu không hiểu nổi tại sao trong khi mọi việc vẫn diễn ra tốt đẹp mà riêng hai anh em lại phải chịu đựng sự mất mát quá lớn như thế này? Sự tương phản trớ trêu đó làm tăng thêm nỗi xót xa, cay đắng trong tâm trạng cậu. Người đọc ứa nước mắt xót thương trước cuộc chia tay bất đắc dĩ của hai anh em: Cuộc chia tay đột ngột quá. Thủy như người mất hồn, mặt tái xanh như tàu lá. Em chạy vội vào trong nhà mở hòm đồ chơi của nó ra. Hai con búp bê tôi đã đặt gọn vào trong đó. Thủy lấy con Vệ Sĩ ra đặt lên giường tôi, rồi bỗng ôm ghì lấy con búp bê, hôn gấp gáp lên mặt nó và thì thào:

- Vệ Sĩ thân yêu ở lại nhé! Ở lại gác cho anh tao ngủ nhé! Xa mày, con Em. Nhỏ sẽ buồn lắm đấy, nhưng biết làm thế nào… Em khóc nức lên và chạy lại nắm tay tội dặn dò:

- Anh ơi! Bao giờ áo anh có rách, anh tìm về chỗ em, em vá cho, anh nhé…

Tôi khóc nấc lên. Mẹ tôi từ ngoài đi vào. Mẹ vuốt tóc tôi và nhẹ nhàng dắt tay em Thủy:

- Đi thôi con!

Qua màn nước mắt, tôi nhìn theo mẹ và em trèo lên xe. Bỗng em lại tụt xuống chạy về phía tôi, tay ôm con búp bê. Em đi nhanh về chiếc giường, đặt con Em Nhỏ quàng tay vào con Vệ Sĩ.

– Em để nó ở lại – giọng em ráo hoảnh – Anh phải hứa với em không bao giờ để chúng nó ngồi cách xa nhau. Anh nhớ chưa? Anh hứa đi!

– Anh hứa !

Tôi mếu máo trả lời và đứng như chôn chân xuống đất nhìn theo cái bóng bé nhỏ liêu xiêu của em tôi trèo lên xe. Chiếc xe tải rồ máy, lao ra đường và phóng đi mất hút. Đây là đoạn văn miêu tả diễn biến tâm lí nhân vật hay nhất của truyện. Giọng văn đầy cảm xúc, diễn tả được nỗi đau đớn tột cùng của hai tâm hồn trẻ dại. Mặc dù thương búp bê, không muốn chúng phải xa nhau nhưng bé Thủy vẫn thương anh hơn. Cuối cùng, cô bé để con Em Nhỏ ở lại bên cạnh con Vệ Sĩ và bắt anh hứa không bao giờ để chúng ngồi cách xa nhau. Những suy nghĩ và hành động của Thủy gợi lên trong lòng người đọc mối thương cảm sâu xa. Chúng ta thương cô bé có trái tim nhân hậu, giàu lòng vị tha. Chi tiết này cho thấy sự chia tay của hai anh em là vô cùng đau đớn. Liệu các bậc cha mẹ có thấu hiểu nỗi đau khổ của những đứa con?!

Viết về đề tài trẻ em, các tác giả thường khai thác nỗi khổ về vật chất và nỗi đau tinh thần. Một trong nỗi đau tinh thần đó là cuộc sống thiếu cha, thiếu mẹ. Cha mẹ không may mất đi đã đành, cha mẹ còn sống mà con cái vẫn bị chia lìa, xa cách mới là điều đáng nói. Bi kịch này là do các bậc cha mẹ gây ra cho chính bản thân mình và con cái.