Trong thơ Nôm Nguyễn Khuyến, có khi có một khía cạnh chơi chữ rất nhỏ len vào trong cách diễn đạt như một thao tác của ngôn ngữ nghệ thuật hết sức tinh tế, nhưng lại có thể là điểm trọng tâm để lí giải toàn bộ ngữ nghĩa của bài. Hãy đọc lại bài thơ Bạn đến chơi nhà, chú ý hai câu cuối với ba từ cuối “ta với ta”:

Đầu trò tiếp khách trầu không có,
Bác đến chơi đây, ta với ta.
Bài thơ còn có những tên khác được ghi trong phần khảo dị là Suông tình, Gặp bạn ngồi chơi suông, Gặp bạn đến chơi nhà ngồi suông. Một quan hệ bạn bè thuần tuý cao đẹp, không mảy may bợn chút vụ lợi, vật chất. Bạn tìm đến ta đâu phải vì cơm gà cá gỏi, vì một li rượu chén trà. Ta tiếp bạn, đến cả miếng trầu đưa chuyện cũng không có nốt. Nhưng chính thế lại hóa hay. Tình bạn như vậy mới là tình bạn đích thực, trong suốt; giữa “ta với ta” chỉ còn là hai tâm hồn, tuy hai mà một. Đó là tầng ngữ nghĩa thứ nhất.

Còn một tầng ngữ nghĩa khác cũng nảy sinh trên cơ sở xoáy sâu vào lí giải tại sao lại dùng cách nói “ta với ta”: chẳng mấy khi đến chơi, bác là khách quý; nhưng bác lại đến chơi trong cảnh ngặt nghèo, khán hiếm mọi thứ, đến nỗi đã từ lâu ở nhà này “Chợ búa trầu chè chẳng dám mua”. Cái đơn sơ tối thiểu mở đầu cho phép thù tiếp là miếng trầu, cũng không có. Vì không có trầu cho nên không thể coi bác là khách nữa. Vì không có trầu cho nên không có sự phân biệt chủ khách nữa, chỉ còn là ta với ta. Một cách nói vừa là để tạ tội với khách, rất chân tình, mong được thông cảm, vừa là để tự an ủi, làm cho tự mình bớt nỗi áy náy, băn khoăn.

Chỉ là vài câu nhẹ nhõm thế thôi, nhưng lại có khả năng gợi ra những suy ngẫm khái quát. Bình thường khách đến nhà thì có miếng trầu là thủ tục hình thức để duy trì quan hệ chủ khách; bây giờ thiếu miếng trầu, thiếu hẳn yếu tố hình thức thì quan hệ ấy làm sao còn có thể được duy trì? Bây giờ thiếu miếng trầu, tất cả chì còn là ta với ta. Chỉ vì sự thiếu thốn mà có thể thay đổi, đảo lộn cả mối quan hệ giữa người với người ư? Chữ nghĩa của Nguyễn Khuyên có thể có chiều sâu như vậy không, Nguyễn Khuyến có muốn nói lớn đến như vậy không, thiết nghĩ câu trả lời không thể chỉ từ góc độ nghiên cứu ngôn ngữ nghệ thuật, lại càng không thể chỉ từ việc chơi chữ còn phiến diện, như đã trình bày. Điều khẳng định duy nhất của chúng tôi cho đến đây vẫn chỉ là: lối chơi chữ của Nguyễn Khuyến, dù sao cũng không dừng lại ở giới hạn hình thức thuần tuý, mà rõ ràng là đã trở thành một trong những biện pháp biểu hiện nội dung đặc sắc.

Đây nha bợn c