Cảm nhận về bài thơ Nói với con của Y Phương
Tình cảm gia đình, tình yêu đối với quê hương xứ sở là những tình cảm nguyên sơ nhưng là
những tình cảm thiêng liêng nhất đối với con người Việt Nam. Lòng yêu thương con cái, ước
mong thế hệ sau tiếp nối xứng đáng truyền thống của tổ tiên, dân tộc, quê hương là sự thể
hiện cụ thể của tình cảm cao đẹp đó. Nhiều nhà thơ đã giãi bày những sắc thái tình cảm ấy
lên trang giấy. Chúng ta bắt gặp trong bài thơ Nói với con của tác giả Y Phương những lời
tâm tình thiết tha, những lời dặn dò ân cần của người cha đối với con được diễn đạt bằng
cách nói mộc mạc, chân chất của người miền núi, bằng những hình ảnh giản dị tưởng như
thô ráp nhưng vẫn mang vẻ đẹp tinh khôi của cảnh và tình nơi rừng núi quê hương.
Mở đầu bài thơ, bằng những lời tâm tình với con, Y Phương đã gợi về cội nguồn sinh dưỡng
mỗi con người. Gia đình và quê hương là cái nôi êm, để từ đó con lớn lên, trưởng thành với
những nét đẹp trong tình cảm, tâm hồn.
Chân phải bước tới cha
Chân trái bước tới mẹ
Một bước chạm tiếng nói
Hai bước tới tiếng cười
Thoạt tiên, những câu thơ đầu của bài thơ rất dễ được cho là đang miêu tả một tình huống
cụ thể thường gặp trong đời sống: con đang tập đi, cha mẹ vây quanh mừng vui, hân hoan
theo mỗi bước chân con. Tuy nhiên, đằng sau lối nói cụ thể đó, tác giả muốn khái quát thành
một điều lớn hơn, có tính chất chiêm nghiệm: con lớn lên bằng tình yêu thương, trong sự
nâng đón, vỗ về, mong chờ của cha mẹ. Những hình ảnh ấm êm với cha và mẹ, những âm
Ihanh sống động, vui tươi với tiếng nói, tiếng cười là những biểu hiện của không khí gia đình
đầm ấm, quấn quýt, hạnh phúc tràn đầy. Không khí gia đình đầm ấm, thân thương ấy là một
hành trang quý báu đối với cuộc đời, tâm hồn con. Đó cũng là yếu tố đầu tiên hình thành nên
những phẩm chất tâm hồn mỗi con người.
Bên cạnh tình cảm gia đình thắm thiết, hạnh phúc, quê hương và cuộc sống lao động trên
quê hương cũng giúp con trưởng thành, giúp tâm hồn con được bồi đắp thêm lên. Ở khổ thơ
tiếp theo này, tác giả đã sử dụng những cách nói, những hình ảnh của người miền núi – nơi
sinh dưỡng của chính mình – để nói những điều chân thực về quê hương rừng núi:
Người đồng mình yêu lắm con ơi
Nan lờ cài đan hoa
Vách nhà ken câu hát
Khi tâm tình với con về cuộc sống lao động của “người đồng mình”, tác giả đã lựa chọn đưa
vào những hình ảnh đẹp đẽ “nan lờ cài đan hoa” và tươi vui “vách nhà ken câu hát”. Những
động lừ đan, ken, cài bên cạnh việc giúp cho người đọc hình dung được những công việc cụ
thể của con người trên quê hương còn gợi ra tính chất gắn bó, hòa quyện, quấn quýt của
con người và của quê hương xứ sở. Phải chăng đó chính là nguồn cội nuôi dưỡng tâm hồn
con người?
Mỗi vùng quê, mỗi mảnh đất quê hương cụ thể trong mình nó chứa bao nhiêu truyền thống
quý báu. Truyền thống đó có thể là những phẩm chất tâm hồn của cộng đồng người sống
trên mỗi cùng quê đó và họ luôn tự hào về nó. Trong bài thơ Nói với con tiếp theo sự khái
quát gia đình và sự lao động trên quê hương là nguồn cội sinh dưỡng mỗi con người, nhà
thơ Y Phương đã tiếp tục đi tìm nơi sinh thành ra những phẩm chất của “người đồng mình”
mà ông đã cất tiếng yêu tha thiết ngay ở khổ thơ đầu “Người đồng mình yêu lắm con ơi”.
Nói đến quê hương cũng là nói đến cảnh quan đặc trưng của nơi con người cụ thể sinh ra
và trưởng thành từ đó. Quê hương của “người đồng mình” với hình ảnh rừng, một hình ảnh
gắn liền với cảnh quan miền núi, hiện ra thật thơ mộng, đẹp đẽ “rừng cho hoa”. Hình dung
về một vùng núi cụ thể, chắc hẳn mỗi người có thể gắn với nó những hình ảnh khác, và
cũng có thể “rừng” hơn cách nói của Y Phương: là thác lũ, là bạt ngàn cây hay rộn rã tiếng
chim thú hoặc cả những bí mật bất trắc của rừng. Y Phương chỉ chọn một hình ảnh thôi,
hình ảnh hoa để nói về cảnh quan rừng. Trong tiếng Việt, hoa nhiều khi được hiểu như
những gì đẹp, quý. Hoa trong Nói với con có thể là hoa thực – như một đặc điểm của rừng –
và khi đặt trong mạch của bài thơ, hình ảnh này là một tín hiệu thẩm mĩ đáng giá. Nó góp
phần diễn đạt điều tác giả đang muốn khái quát: chính những gì đẹp đẽ của quê hương đã
hun đúc nên tâm hồn cao đẹp của con người ở đó.
Quê hương còn hiện diện trong những gì gần gũi, thân thương với con. Đó cũng chính là
một nguồn mạch yêu thương vẫn tha thiết chảy trong lâm hồn mỗi người, bởi “Con đường
cho những tấm lòng”, vẻ như mộng ấy của thiên nhiên, nghĩa tình sâu đậm ấy của “những
tấm lòng” đã che chở, nuôi dưỡng, bồi đắp tâm hồn cũng như lối sống của con.
Khi đọc những lời thơ này, chắc hẳn nhiều người liên tưởng đến một bài thơ quen thuộc: bài
thơ Quê hương của Đỗ Trung Quân. Không chọn cách nói hoàn toàn giống Y Phương trong
Nói với con song những điều tác giả muôn nói lại có những điểm tương đồng. Trong hình
thức trả lời cho câu hỏi của một em bé “Quê hương là gì hở mẹ? Mà cô giáo dạy phải yêu!
Quê hương là gì hở mẹ! Ai đi xa cũng nhớ nhiều?” Tác giả đã đi đến định nghĩa quê hương
trong hàng loạt những câu trúc khẳng định: Quê hương là chùm khế ngọt! Đường đi học!
Cánh diều! Con đò nhỏ! cầu tre nhỏ! Đêm trăng tỏ. Nếu như những hình ảnh núi rừng được
Y Phương chấm phá trong Nói với con thì hình ảnh một miền quê mang đậm cảnh sắc nông
thôn yên ả cũng hiện ra trong bài thơ Quê hương. Và tác giả của quê hương cũng luôn láy
lại rằng, mỗi cảnh vật cụ thể ấy đều gắn với những hành động của con, với hình dáng mẹ –
hình ảnh thân thương nhất đời của mỗi con người. Hai tác giả dường như đã gặp nhau ở
cùng một cách hiểu: quê hương là những gì gần gũi thân thương nhất và cũng là nguồn cội
của những tình cảm sâu sắc, tha thiết nhất của con người. Và tình cảm cũng sẽ lại khởi
nguồn cho những tình cảm lớn lao, bền vững hơn như tình yêu đất nước, như Xuân Diệu đã
từng khái quát: “ Tình yêu tổ quốc là đỉnh núi bờ sông”. Trong Nói với con chỉ vài câu thơ
ngắn, vài lời thơ giản dị nhưng đã mở ra những ý tứ sâu xa, thâm trầm gần như được nâng
lên tầm triết lý. Sức mạnh của thơ, quyền năng, sự quyến rũ của thơ là ở đó chăng?
“Người đồng mình” không chỉ “yêu lắm” với những hình ảnh đẹp đẽ, giản dị ghi nhắc nguồn
cội sinh dưỡng tâm hồn, tình cảm, lối sống cho con người mà còn với những đức tính cao
đẹp, đáng tự hào. Trong lời chân tình của cha có niềm ước mong con sẽ kế tục, phát huy
một cách xứng đáng truyền thống của tổ tiên, của quê hương xứ sở.
Tự hào con người quê hương với những phẩm chất, đức tính quý báu mà người cha muôn
truyền đạt lại cho con:
Cao đo nỗi buồn Xa nuôi chí lớn
Sống trên đá không chê đá gập ngềnh
Sống trong thung không chê thung nghèo đói
Lên thác xuống ghềnh Không lo cực nhọc.
Tác giả dùng nhiều ảnh cụ thể để gợi ra cuộc sống nơi quê hương còn vất vả cực nhọc, đói
nghèo. Nhưng đó chưa phải là tất cả những gì tác giả muốn gợi ra và nhắc tới. Tác giả tự
hào về “người đồng mình” với những đức tính cao quý: khoáng đạt, mạnh mẽ, tình cảm thủy
chung như nhất gắn bó với quê hương dẫu còn bao khó khăn cực nhọc.
Không chỉ vậy, “người đồng mình” còn có những đức tính khác nữa mà người cha rất đỗi tự
hào: tuy có thể mộc mạc, thô sơ da thịt nhưng giàu chí khí, niềm tin, không hề nhỏ bé về tâm
hồn, về ý chí và mong ước xây dựng quê hương. Chính những đức tính tốt đẹp cùng với sự
lao động cần cù, nhẫn nại hàng ngày tạo nên sức mạnh để làm nên quê hương với truyền
thống, với phong tục tập quán tốt đẹp: “Người đồng mình tự đục đá kê cao quê hương, còn
quê hương thì làm phong tục”.
Gửi trong những lời tự hào không giấu giếm đó, người cha ước mong, hy vọng người con
phải tiếp nối, phát huy ưuyền thống để tiếp tục sống có tình có nghĩa, chung thủy với quê
hương đồng thời muốn con biết yêu quý, tự hào với truyền thống của quê hương. Không chỉ
gửi ước mong của mình đầy tự hào, người cha còn bộc lộ trực tiếp niềm mong ước này
trong lời thủ thỉ dặn dò con thiết tha, trìu mến: “Dẫu làm sao thì cha vẫn muốn”. Trong những
bài thơ cuối cùng: “Con ơi tuy thô sơ da thịt! Lên đường! Không bao giờ nhỏ bé được! Nghe
con” người cha dặn dò con cần tự tin mà vững bước trên đời, tiếp nối những truyền thống tốt
đẹp của “người đồng mình”.
Bài thơ Nói với con của Y Phương góp thêm một tiếng nói yêu thương của cha mẹ đối với
con cái cũng như những kì vọng lớn lao, mong muốn thế hệ sau sẽ kế tục, phát triển những
truyền thống quý báu của quê hương. Bằng cách diễn đạt mộc mạc “thô sơ”, bằng những
hình ảnh cụ thể mà giàu khái quát, bài thơ đã thể hiện một cách độc đáo mà cũng thật thấm
thía về tình cảm thiết tha sâu sắc nhất của con người: tình cảm gia đình và tình yêu quê
hương xứ sở.

Ngợi ca tình quê hương, gia đình không phải là một đề tài mới. Xét về mặt, bài thơ Nói với con của Y Phương cũng vậy. Tuy nhiên, bài thơ có một sức sông riêng. Sức sống ấy có được là nhờ cách diễn đạt tình cảm độc đáo mang đậm bản sắc của người dân tộc miền núi. Đúng như nhận định: “Thơ Y Phương như một bức tranh thổ cẩm đan dệt những màu sắc khác nhau, phong phú và đa dạng, nhưng trong đó có một màu sắc chủ đạo, một âm điệu chính là bản sắc dân tộc rất đậm nét và độc đáo” (Từ điển tác giả, tác phẩm văn học Việt Nam dùng cho nhà trường, Sđd). Bài thơ Nói với con thể hiện tình cảm gia đình đầm ấm, yên vui, tình quê hương tha thiết, sâu nặng, ngợi ca truyền thống nghĩa tình, sức sống mạnh mẽ của người dân tộc miền núi bằng “ngôn ngữ thổ cẩm” như thế.
Có thể hình dung bố cục bài thơ thành hai phần. Tình cảm gia đình, quê hương đầm ấm, yên vui được tác giả thể hiện trong mười một câu thơ đầu. Tình quê hương tha thiết, sâu nặng, truyền thống nghĩa tình, sức sống mạnh mẽ của người dân tộc miền núi được tác giả thể hiện trong mười bảy câu thơ tiếp sau. Bài thơ mở ra với khung cảnh gia đình ấm cúng, đầy ắp tiếng nói, tiếng cười:
Chân phải bước tới cha
Chân trái bước tới mẹ
Một bước chạm tiếng nói
Hai bước tới tiếng cười
Một mái nhà có cha và mẹ, con lớn lên trong tình thương yêu. Hơn thế nữa, con sinh ra, lớn lên trong tình yêu, trong vẻ đẹp của “người đồng mình”:
Người đồng mình yêu lắm con ơi
Đan lờ cài nan hoa
Vách nhà ken câu hát
Rừng cho hoa
Con đường cho những tấm lòng
Ngày đầu tiên đẹp nhất trên đời
Suy nghĩ, tình cảm, cảm xúc được diễn tả trực tiếp bằng hình ảnh. Tác giả đã vận dụng lối diễn đạt của chính người dân tộc miền núi để xây dựng hình ảnh thơ. Bằng cách diễn đạt như vậy, tác giả đã sáng tạo những hình ảnh vừa cụ thể, vừa mang tính khái quát cao, mà vẫn giàu chất thơ bay bổng vẻ đẹp của cuộc sống “Đan lờ cài nan hoa – Vách nhà ken câu hát – Rừng cho hoa”; và về truyền thống nghĩa tình, gắn bó, sẻ chia: “Con đường cho những tấm lòng”. Người cha muốn con mình thấy được vẻ đẹp nên thơ của “người đồng mình” để mà “yêu”. Cách diễn đạt độc đáo ấy còn được thể hiện ở những hình ảnh đặc sắc trong những câu thơ tiếp theo:
Người đồng mình thương lắm con ơi
Cao đo nỗi buồn
Xa nuôi chí lớn
Dẫu làm sao thì cha vẫn muốn
Sống trên đá không chê đá gập ghềnh
Sống trong thung không chê thung nghèo đói
Sống như sông như suối
Lên thác xuống ghềnh
Không lo cực nhọc
Người đồng mình thô sơ da thịt
Chẳng mấy ai nhỏ bé đâu con
Người đồng mình tự đục đá kê cao quê hương
Còn quê hương thì làm phong tục.
Con ơi tuy thô sơ da thịt
Lên đường
Không bao giờ nhỏ bé được
Nghe con.
Từ những câu bộc lộ một cách cụ thể tình cảm gia đình, nghĩa tình quê hương ở phần thứ nhất. sang phần thứ hai của bài thơ, tác giả mượn lời người cha nói với con về sức mạnh truyền thống, lòng thủy chung với quê hương. Lấy cái “cao” “xa” của trời đất làm chiều kích của nỗi buồn và chí hướng. Đó là tầm vóc của núi cao, của rừng thắm, của những Đăm Săn, Xinh Nhã. Người cha nói cho con cũng là nhắn nhủ, khuyên răn con mình biết trên trọng nơi mình sinh thành (“Sống trên đá không chê đá gập ghềnh – Sống trong thung không chê thung nghèo đói”), sống hồn nhiên, cần cù, lạc quan, để vượt qua gian khó (“Sống như sông như suối – Lên thác xuống ghềnh – Không lo cực nhọc”). Con hãy nhớ lấy những điều ấy, để mà “thương”. Và cũng là để sống cho xứng đáng. Bởi vì, “người đồng mình” tuy mộc mạc, thô sơ nhưng không nhỏ bé. Ở đây, ta lại bắt gặp lối nói độc đáo của dân tộc miền núi. Quê hương vốn là một khái niệm trừu tượng, chỉ một nơi chốn sinh thành của một người nào đó, gia đình nào đó. Nói “tự đục đá kê cao quê hương” là muốn khái quát về tình thần tự tôn , ý thức bảo tồn nguồn cội.
Lần thứ nhất người cho nói đến “ Người đồng mình thô sơ da thịt” để nói cho con sức sống mạnh mẽ của quê hương, sức mạnh truyền thống của quê hương; lần thứ hai người cha nhắc lại như để con khắc cốt ghi xương rằng: quê hương mình tuy mộc mạc, chân chất, người đồng mình tuy thô sơ da thịt nhưng sống cao đẹp, nên trên đường đời con phải làm những điều lớn lao, con phải sống cao thượng, tự trọng để xứng đáng là “người đồng mình”. Người cha đã truyền cho con mình vẻ đẹp, sức mạnh của truyền thống quê hương.
Thể thơ tự do, với số câu chữ không theo khuôn định phù hợp với mạch cảm xúc tự nhiên, linh hoạt của bài thơ. Nhịp điệu lúc bay bổng nhẹ nhàng, lúc rành rọt, lúc mạnh mẽ, sắc nhọn…tạo ra sự cộng hưởng hài hòa với những cung bậc tình cảm khác nhau trong lời người cha truyền thấm sang con. Ngôn ngữ thơ giản dị, trong sáng, hình ảnh mộc mạc, cô đọng mà vẫn phong phú, sinh động, quyến rũ.
Y Phương thấu hiểu và bởi vậy lột tả được cái hồn cốt trong bản sắc truyền thống của người dân tộc miền núi. Cha nói với con hay chính là lời trao gửi thế hệ vậy!