Từ một cậu bé mồ côi, thất học, Alesei Peshkov đã vươn lên trở thành M.Gorki - nhà văn bậc thầy của giai cấp vô sản, con người được nhân dân thế giới kính trọng vì một vốn hiểu biết văn hóa vừa rộng lớn vừa sâu sắc. Nhờ đâu? Nhờ một nghị lực sống phi thường đã tìm gặp được một thứ tài sản phi thường: sách.
Nói đến M.Gorki, không thể không nói đến tự học, do đó không thể không nói đến sách. Chính ông đã nói đến tác động ghê gớm của sách đối với mình trong một lời phát biểu giản dị: "Sách mở ra trước mắt tôi những chân trời mới".
Câu nói ấy hàm chứa một ý nghĩa phong phú và một chân lí, một lời khuyên.
Từ lâu con nguời đã biết đến sự kì diệu của sách. Sách, đó là cái thần bí trong những cái thần kì mà nhân loại đã sáng tạo nên. Thật không thể hình dung một nền văn minh mà không có sách. Từ hàng nghìn năm trước chưa có chữ in, chưa có máy in, chưa có cả giấy bút nữa, thì nhân loại đã nghĩ đến sách rồi, đã có những hình thức đầu tiên của sách. Sách là cái cần có của con người lưu giữ và truyền lại cho người khác, cho thế hệ khác những hiểu biết của mình về thế giới xung quanh, những khám phá về vũ trụ, về con người, cả những ý nghĩ, những quan niệm, những mong muốn về cuộc sống cần gửi đến cho mọi người và trao gửi đến đời sau.
Sách, đó là kho tàng chứa đựng những hiểu biết của con người đã được khám phá, chọn lọc, thử thách, tổng hợp. Sách là nơi kết tinh những tư tưởng tiên tiến nhất của các thời đại, những hoài bão mạnh mẽ nhất, những tình cảm tha thiết nhất của con người. Chỉ có những gì mà con người cảm thấy bức xúc cần nói, cần truyền lại, mới đi vào sách.
Tác động của sách không hề bị giới hạn bởi thời gian và không gian. Con người ngày nay vẫn không giảm sút hứng thú tìm lại những trang sách đã có hàng mấy nghìn năm nay, từ những hình vẽ bí hiểm trên những phiến đất sét, những chữ cái từ lâu đã trở nên lạ lùng trên các tấm da cừu, những con chữ tượng hình trên các thẻ tre... cho đến hôm nay, những cuốn sách được in hàng loạt bằng những máy in điện tử hiện đại. Một người sống ở một làng hẻo lánh châu Á cũng có thể đọc được cuốn sách của một người viết từ một đất nước xa xôi ở châu Mĩ. Thật có thể không ngoa rằng: có sách, các thế kỉ và các dân tốc xích lại gần nhau.
Sách là thế, sách có sức mạnh như thế cho nên M.Gorki đã rất có lí khi nói "Sách mở rộng ra trước mắt tôi những chân trời mới".
Sách đưa đến cho người đọc những hiểu biết mới mẻ về thế giới xung quanh, về vũ trụ bao la, về những đất nước và dân tộc xa xôi. Những quyển khoa học có thể giúp người đọc khám phá ra vũ trụ vô tận với những quy luật của nó, hiểu được quả đất tròn mang trên mình nó bao nhiêu đất nước khác nhau với những hoàn cảnh thiên nhiên khác nhau. Những quyển sách xã hội học giúp hiểu biết về đời sống con người trên các phần đất khác nhau đó với những đặc điểm về kinh tế, lịch sử, văn hóa, những truyền thống, những khát vọng. Sách, đặc biệt là những cuốn sách văn học, giúp ta hiểu biết về đời sống bên trong của con người, qua các thời kì khác nhau, ở các dân tộc khác nhau, nhưng niềm vui và nỗi buồn, hạnh phúc và đau khổ, những khát vọng và đấu tranh của họ.
Sách còn giúp người đọc phát hiện ra chính mình, hiếu rõ mình là ai giữa vũ trụ bao la này, hiểu mỗi người có mối quan hệ như thế nào với người khác, với tất cả mọi người trong cộng đồng dân tộc và cộng đồng nhân loại này. Sách giúp người đọc hiểu được đâu là hạnh phúc, đâu là nỗi khổ của mỗi người và phải làm gì để sống cho đúng và đi tới một cuộc đời thật sự. Sách mở rộng những chân trời ước mơ và khát vọng.
Đã từng có những cuốn sách không chỉ "mở rộng những chân trời mới" cho một người, trăm người, triệu người, mà cho cả nhân loại. Những trang sách Bruno, Galie về quả đất và thái dương hệ đã mở ra cho loài người một thời mới trên con đường chinh phục tự nhiên. Những trang sách của Dacuyn về các giống loài không chỉ giúp con người hiểu rõ về các giống loài sinh vật mà còn hiểu rõ hơn về chính con người. Sách của Secspia, của Diderro, Monteskier, của Mac, Angghen... thực sự đã giúp con người làm nên những cuộc cách mạng. Đọc Balzac ta hiểu về thế giới tư bản với sức mạnh lạ lùng của đồng tiền. Đọc thơ Tago, thơ Lý Bạch, Đỗ Phủ, ta hiểu đời sông và tâm hồn của cả một dân tộc. Đọc Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Cao Bá Quát... ta hiểu xưa cha ông ta từng đau khổ và ước mơ những gì... Thật không sao kể hết "những chân trời" mà các trang sách đã mở rộng trước mắt ta. Có thể nói tóm tắt rằng: lợi ích của sách là vô tận. Ta đồng ý với lời nhận xét của M.Gorki cũng là tiếp nhận lời khuyên bao hàm chứa trong câu nói ấy: Hãy đọc sách, cố gắng đọc sách càng nhiều càng tốt.
Tuy nhiên, chẳng lẽ đó là một lời khuyên vô điều kiện? Ngẫm cho kĩ, ta vẫn thấy có một khoảng trống cần cân nhắc trong lời khuyên ấy. Vì sao? Vì không phải mọi quyển sách đều "mở rộng những chân trời mới".
Từ khi xuất hiện chủ nghĩa tư bản, mọi vật dụng của con người, trong đó có sách, đều trở thành hàng hóa. Sách không chỉ là cái do con người viết ra cho người đọc, mà còn là một món hàng cho những ông chủ nhà in, chủ nhà xuất bản kiếm lời. Mục đích của những ông chủ ấy, nói chung, không phục vụ nhân loại mà để kiếm lợi nhuận, lợi nhuận tối đa. Vì thế, thị trường sách, không phải bao giờ cũng chỉ có những cuốn sách tốt thực sự phục vụ mục đích cao cả của con người, mà còn có rất nhiều những cuốn mục đích kiếm lời, đã gây tác hại không nhỏ cho con người.
Thế nào là sách tốt? Đó là những cuốn sách phản ánh chính xác quy luật tự nhiên và của đời sống xã hội. Chúng giúp con người ta hiểu rõ về số phận của mình để có ý thức đúng về nghĩa vụ của mình trong đời sống. Một quyển sách tốt phải giúp cho các dân tộc hiểu biết nhau hơn. Nó phải ca ngợi sự công bằng và tình hữu nghị giữa các dân tộc. Nó phải khiến cho con người tự hào về mình, thêm vững tin ở cuộc sống để chiến đấu cho cuộc sống mỗi người một hợp lí và hạnh phúc hơn. Nó phải khiến cho tâm hồn con người ta phong phú hơn, độ lượng hơn, trong sáng hơn.
Đọc những cuốn sách như thế, đúng là chân trời mở rộng không chỉ mắt ta mà còn cả trong tâm hồn ta. Ta không chỉ tăng thêm hiểu biết mà còn tăng thêm giá trị và sức mạnh.
Còn thế nào là sách xấu? Đó là những cuốn sách xuyên tạc đời sống mang đến cho người đọc những kiến thức giả trá về thế giới xung quanh. Chúng đặt cao dân tộc này và bôi nhọ dân tộc kia, chúng gây thù hằn và ngờ vực giữa các dân tộc, đề cao bạo lực và chiến tranh, kích động những thị hiếu bản năng yếu hèn của con người.
Đọc những cuốn sách như thế người đọc không những không tăng những hiểu biết mà còn trở nên dốt nát, mê muội hơn. Đọc những cuốn sách đó, tâm hồn người đọc không những không hề mở rộng chân trời mà còn khô cằn vì những thú tính độc ác, những ước muốn tầm thường ích kỉ, những tình cảm bạc nhược, đớn hèn. Sách có thể là một thứ thuốc bồi dưỡng cực kì công hiệu, cũng có thể là một thứ ma túy, một thứ thuốc độc cực kì nguy hiểm.
Bởi vậy, từ câu nói của nhà văn vô sản Nga, ta có thể tự xác định cho mình một thái độ đối với sách. Trước hết, phải biết quý trọng sách và coi việc đọc sách là một công việc rất cần thiết, vừa rất thú vị vừa rất bổ ích. Sống mà không đọc sách, không ham mê sách, là một điều không thể châp nhận được. Nhưng phải chọn sách để đọc. Không bị mê hoặc bởi sự hấp dẫn của hình thức, không để bị lôi cuốn bởi những thị hiếu tầm thường, phải tìm đến những cuốn sách thực sự tốt, có ích.
Mặt khác, đọc sách không chỉ là một sự hưởng thụ, mà còn là một cách hành động ở đời. Cho nên, đọc sách là để rút ra những bài học bổ ích cho cuộc sống tốt hơn, hành động có hiệu quả hơn. Đọc sách mà không tiêu hóa được không vận dụng được vào hành động, thì dẫu đọc hàng nghìn cuốn sách cũng không hơn gì cái tủ mọt đựng sách.
Hàng ngàn năm qua, con người đã sáng tạo ra sách và mê đọc sách. Nhưng nếu xưa kia niềm vui ấy chỉ là đặc quyền của một số người rất nhỏ thì ngày nay đó là niềm vui, là quyền lợi của cả những con người bé nhỏ bình thường. Sách vẫn tiếp tục phát huy tác dụng kì diệu của nó. Ta không thể hình dung một thế giới không có sách. Không còn sách, nền văn minh nhân loại cũng sẽ không còn.

Đã từ lâu, sách luôn là một món ăn tinh thần không thể thiếu được trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta. Sách luôn là một kho tàng huyền bí làm kích thích sự tò mò của biết bao người. Nó càng bí ẩn bao nhiêu thì càng gợi sự say mê của con người bấy nhiêu. Chúng ta có thể sống thiếu bạn nhưng không thế học thiếu sách được. Sách là một người thầy, người bạn luôn sát cánh bên ta giúp ta hiểu nhiều hơn, chững chạc hơn trong mọi lĩnh vực của cuộc sống. Sách là chiếc chìa khóa mở mang tiềm thức, tầm hiểu biết và làm đẹp cuộc đời. Cho nên khi nhận định về giá trị của sách, nhà văn M. Góc-ki có viết: “Sách mở rộng trước mắt tôi những chân trời mới".
Sự thật sách có được một giá trị to lớn và kì diệu đến thế không?
Trong cuộc sống xã hội, nếu như không có sách báo cho mọi người giải trí sau những giờ phút căng thẳng làm việc, không có một nguồn thông tin nào đế biết được mọi diễn tiến ở trong và ngoài nước, không có một kiến thức mới lạ nào… thử hỏi cuộc sống, xã hội đó sẽ ra sao? Do vậy, chính nhờ có sách báo mà đời sống con người thoải mái hơn. Sách bao giờ cũng mang đến cho chúng ta nhiều điều mới mẻ trong cuộc sống. Sách có nhiều loại, nhiều đề tài khác nhau. Do đó, nó giúp cho ta có nhiều kiến thức ở nhiều lĩnh vực khác nhau. Đến với sách, chúng ta không chỉ biết được cả những việc đã xảy ra từ thời xa xưa, những vấn đề liên quan ở trên cung trăng hoặc ở dưới đáy đại dương. Xem truyện cổ tích, ta biết được cuộc sống, ước mơ của cha ông ta thuở trước. Sách lịch sử giúp ta hình dung những trận ác chiến với quân thù, những thời vàng son rực rờ qua các triều đại… Sách còn giới thiệu với ta những kinh nghiệm, những thành tựu về khoa học, kiến thức về nông nghiệp, công nghiệp và cả về chính trị nữa. Ngoài ra, sách còn là hướng dẫn viên đưa ta đến những danh lam thắng cảnh, những kì quan trên thế giới. Tất cả những điều trên là “chân trời mới” như lời nhận định của nhà văn. Sách còn dạy cho ta biết được bao điều hay lẽ phải trong cuộc đời, giúp ta sống ngày một hoàn thiện hơn nữa về nhân phẩm, đạo đức con người. Cho nên, ta có thể nói ràng sách là người bạn thân vô cùng hữu ích, mang lại niềm tin yêu, sự vui đến cho ta. Sách không những giúp ta mở mang kiến thức, mở rộng tầm nhìn mà còn mang lại nguồn hạnh phúc, sự thanh thản cho tâm hồn. Sách vừa là người bạn vừa là người thầy luôn có mặt trong cuộc sống của ta. Do đó, lời nhận định trên của M. Go-rơ-ki là một quan niệm đúng đắn.
Nhưng không phải bất cứ loại sách nào cùng là người bạn tốt cho con người. Bao giờ cũng vậy, bên cạnh cái tốt luôn có mặt xấu. Cho nên, chúng ta cần phân biệt được loại sách chứa đựng nội dung tốt và loại sách có nội dung xấu. Đọc sách tốt, ta có được những hiểu biết đúng đắn về cuộc sống, từ đó tình cảm yêu ghét sẽ đặt đúng chỗ rạch ròi. Sách tốt góp phần giáo dục ta biết sống nhân ái, biết khát vọng đế vươn tới cái đẹp, cái hoàn thiện, giúp ta có những ước mơ, lí tưởng tốt đẹp. Rõ ràng “mọi quyển sách tốt đều là bạn hiền”. Bén cạnh đó, các loại sách xấu cùng đã ảnh hưởng không ít đến con người. Sách xấu là những thứ văn hóa đồi trụy, đen tối. Chúng xuyên tạc cuộc sống và con người, đẩy ta vào u mê, ngu muội. Những loại sách ấy không dạy cho ta biết sống yêu thương, lành mạnh mà lại bôi nhọ xã hội, làm đen tối tâm hồn trong sáng của thanh thiếu niên, khiến ta phát sinh ra những ý nghĩ xấu xa. Loại sách ấy lại kích động, gâv nên những thị hiếu thấp kém, những lối sống đồi trụy. Xã hội sẽ ra sao nêu thanh thiếu niên đều say sưa đọc sách xấu, làm những việc xấu xa hại đến bản thân, gia đình và xã hội đất nước? Do vậy, sách xấu không thề lan tràn trong xã hội, không thế để trí óc con người bị nhồi nhét bởi những kiến thức không ra gì lại còn có hại nữa. Muôn thế chúng ta phải xa lánh những loại sách ấy, phải biết chọn sách phù hợp với lứa tuổi của minh. Chúng ta đọc sách là để giải trí một cách trong sáng, lành mạnh, coi đó là một thú vui tinh thần. Bên cạnh đó, ta nên coi sách là một cách tự học, tự bồi dưỡng — vì vậy, phải biết đọc sách đúng lúc, đúng chỗ. Không phải lúc nào cũng đọc như con mọt sách hay đọc sách để rồi không còn thực tế như chàng Đôn-ki-hô-tê nhà quí tộc tài ba xứ Mantra. Chúng ta phải biết sắp xếp thời gian hợp lí, đọc sách đúng cách để biến kiến thức của sách thành kiến thức của riêng mình. Sách là người bạn tốt cho ai biết nâng niu, trân trọng và biết học hỏi, tìm tòi. Chúng ta sẽ không tiến bộ nếu lười đọc sách, lại càng có hại hơn nếu đọc sách mà không hiểu hoặc đọc bừa bài…
Xét cho cùng, câu nói của nhà văn M. Go-rơ-ki “Sách mở rộng ra trước mắt tôi những chân trời mới” hàm chứa một ý nghĩa phong phú và cũng là một lời khuyên vô cùng quý giá.