Thôn Đoàn Kết, xã Tân Quang (Lục Ngạn, Bắc Giang) có 250 hộ (khoảng 1.000 nhân khẩu) định cư từ những năm 60 của thế kỷ trước. Nghề nghiệp chính là sản xuất nông nghiệp, cây chủ lực là cam đường Canh, bưởi Diễn, cam Vinh, chanh đào, hồng Nhân Hậu và vải thiều. Năm 2014, thu nhập trung bình của người dân trong thôn đạt 50 triệu đồng/người/năm, cao nhất tỉnh. Nhiều hộ có thu nhập hơn một tỷ đồng/năm như hộ các anh Trần Văn Thanh, Trần Đình Năm, Trần Văn Thục, Trần Văn Tĩnh, Trần Văn Thưởng... Nửa thế kỷ qua, cây ăn quả chính là "cứu tinh" của những người nông dân vùng chiêm trũng Lý Nhân (Hà Nam) tay trắng lên đây lập nghiệp. Đến thôn Đoàn Kết bây giờ, nếu vào mùa thu hoạch, sẽ không khỏi mê mẩn trước vẻ đẹp của cây trái, của những ngôi biệt thự hai, ba tầng xen giữa vườn, bãi xanh tốt. Mấy ai biết được, nghĩ được phía sau những hào quang ấy, là mối họa từ thuốc BVTV đang được người dân lạm dụng, sử dụng không đúng cách hằng ngày để chăm sóc cây trồng. Không chỉ ô nhiễm tức thời do lượng thuốc phát tán trong không khí mà những tồn dư độc hại ngấm vào cây, vào nước, vào người, tích tụ đến lúc nào đó có thể biến thành những căn bệnh nan y như ung thư, tâm thần, liệt. Không chỉ người lao động trực tiếp mà nhiều đứa trẻ ở Đoàn Kết đã và đang là nạn nhân với di chứng nặng nề...

Tiền Giang được “mệnh danh” vương quốc cây ăn trái của vùng đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), với hơn 70 nghìn ha, hằng năm cho sản lượng hơn 1,2 triệu tấn trái cây các loại. Nổi tiếng nhất là: Dứa Tân Phước, thanh long Chợ Gạo, xoài cát Cái Bè, vú sữa Lò Rèn Châu Thành, sầu riêng Cai Lậy và sơ-ri ở Gò Công… mang lại thu nhập cao cho người nông dân. Tuy nhiên, Tiền Giang mới triển khai được vùng sản xuất an toàn khoảng 300 ha, nghĩa là các mô hình sản xuất theo hướng an toàn, giảm tối đa thuốc BVTV, góp phần bảo vệ môi trường, sức khỏe người nông dân còn rất khiêm tốn. Nông dân Nguyễn Văn Bảy, xã Tân Thanh, huyện Cái Bè, chuyên canh gần năm công xoài cát cho biết: “Phải sử dụng thuốc trừ sâu, thuốc tăng trưởng, thuốc kích thích ra hoa cho cây xoài vì nếu cây mắc bệnh là mất trắng. Vậy nên dù biết có ảnh hưởng sức khỏe, môi trường, con người, nhất là trẻ em, nhưng không còn cách nào khác”.

Việc lạm dụng, sử dụng không đúng cách thuốc BVTV gây ô nhiễm môi trường, nguồn nước ở ĐBSCL cũng rất đáng lo ngại. Đây là vùng sản xuất lúa chính của cả nước với khoảng 1,8 triệu ha. Trong sản xuất nông nghiệp, phân bón và các loại thuốc BVTV phòng trừ dịch hại đóng vai trò quan trọng, quyết định đến năng suất. Theo khảo sát của Trường đại học Cần Thơ, ở ĐBSCL, lượng phân bón vô cơ được sử dụng trung bình trên một ha lúa liên tục tăng, năm sau cao hơn năm trước. Nếu như vào giai đoạn năm 1976-1981 mức sử dụng là 40 kg/ha, thì đến giai đoạn năm 1987-1988 là 120 kg/ha và năm 1992 là 140 kg/ha. Theo khảo sát của Trường đại học Kinh tế TP Hồ Chí Minh và Viện Lúa ĐBSCL, từ năm 1996 nông dân đã sử dụng trung bình khoảng 190 kg phân bón/ha, tăng gấp năm lần. Khảo sát của Trường đại học Kinh tế TP Hồ Chí Minh cho thấy nông dân ĐBSCL đã sử dụng 75 loại thuốc trừ dịch hại, trong đó có 28 loại thuốc BVTV, 17 loại thuốc diệt cỏ và 30 loại trị nấm bệnh. Trong số này thuốc trừ sâu chiếm đến 43% mà phần lớn thuộc nhóm I, nhóm II có độc tính cao và trung bình theo phân loại của Tổ chức Y tế thế giới (WHO).

Đáng lo ngại hơn, việc sử dụng thuốc BVTV hiện nay hết sức tùy tiện, không theo quy trình bảo đảm an toàn. Tính riêng ở vùng lúa An Giang, mỗi năm người dân ở đây sử dụng hơn 247.000 tấn phân bón các loại và hơn 1.000 tấn thuốc BVTV. Ngoài số lượng phân bón, thuốc trừ sâu được cây trồng hấp thu, số còn lại sẽ chảy tràn trên đồng ruộng, kênh rạch hay ngấm vào đất, các mạch nước ngầm. Chưa kể hầu hết các loại bao bì chai lọ thuốc BVTV được nông dân vứt bỏ bừa bãi trên đồng ruộng cũng là nguyên nhân khiến cho tình trạng ô nhiễm môi trường đất ngày càng trầm trọng, đe dọa nghiêm trọng đến sức khỏe con người.

Hạn chế tác hại khi sử dụng thuốc BVTV

Trên mỗi vỏ bao bì thuốc BVTV (trừ các loại thuốc không rõ nguồn gốc) đều hướng dẫn đầy đủ cách sử dụng và phòng tránh tác hại. Thế nhưng, chưa nói đến những lý do khách quan như vườn cây trái liền kề với nơi ở, nhiều nông dân chưa có ý thức tự bảo vệ trong quá trình sử dụng thuốc. Người nông dân luôn “đối mặt” với các loại dịch hại, sâu bệnh phá hoại mùa màng nên họ sử dụng thuốc BVTV hầu như liên tục với mật độ và cường độ ngày càng tăng. Rất nhiều người không được hướng dẫn mà tự sử dụng thuốc theo thói quen và nhu cầu diệt sâu hại; tự pha tăng nồng độ gấp rưỡi, hoặc gấp đôi để diệt tận gốc sâu hại mà không biết dư lượng thuốc còn lại sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến môi trường sống. Hầu hết các loại thuốc BVTV đều có tính độc cao và trong quá trình dùng, một lượng thuốc nào đó có thể đi vào trong thân cây, quả, hoặc dính bám chặt trên lá, quả. Người và động vật ăn phải các loại nông sản này có thể bị ngộ độc tức thời, hoặc nhiễm độc nhẹ, từ từ gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe. Một số loại thuốc trừ sâu có khả năng bay hơi mạnh nên gây khó chịu, mệt mỏi, thậm chí choáng ngất cho người trực tiếp phun thuốc sâu trên đồng ruộng, nhất là trong trường hợp không có các biện pháp phòng tránh tốt. Một số loại thuốc trừ sâu có tính năng hóa học ổn định, khó phân hủy, nên sẽ tích luỹ trong môi trường. Sau nhiều lần sử dụng, lượng tích lũy này có thể cao đến mức gây độc cho môi trường đất, nước, không khí và con người. Do thuốc tồn đọng lâu không phân hủy, nên có thể theo nước, gió và các loài sinh vật phát tán tới các vùng khác...

Ông Trần Đình Năm, Bí thư Chi bộ thôn Đoàn Kết cho biết quy trình phun thuốc BVTV cho cây trồng hầu như quanh năm, tùy theo thời vụ, tăng trưởng của cây, trái. Trung bình mỗi loại cây phải phun thuốc từ tám đến 12 lần/ năm, chưa kể lúc sâu bệnh phát sinh. Mà lượng thuốc phun năm sau cao hơn năm trước. Trước kia nhiều người trong thôn đi phun thuốc không đeo khẩu trang, không mang găng tay bảo hộ, cá biệt có người còn dùng tay trần để pha chế thuốc, nếm thuốc để kiểm tra nồng độ... Hậu quả nhãn tiền nhiều trường hợp mắc bệnh tâm thần; bại liệt... Có gia đình sinh con bị dị tật, chữa trị mấy trăm triệu đồng cũng không khỏi.

Tiến sĩ Hồ Văn Chiến, Giám đốc Trung tâm BVTV phía nam cho biết, hiện nay, nông dân trồng lúa cũng như cây ăn trái ở ĐBSCL vẫn sử dụng thuốc bừa bãi. Khi phun thuốc, đa số nông dân không trang bị phương tiện bảo hộ. Thường là bà con phun thuốc để an tâm, diệt sâu bệnh chứ chưa nghĩ đến an toàn cho bản thân và môi trường. Đã có nhiều trường hợp bị ngộ độc tại chỗ khi phun thuốc BVTV, số bị bệnh do ảnh hưởng của dư lượng thuốc về lâu dài tất nhiên không thể tránh khỏi.

Kiểm soát tốt nguồn thuốc BVTV cũng là vấn đề cần quan tâm. Hiện nay mỗi năm nước ta nhập khẩu gần 1.000 tấn thuốc BVTV, chưa kể một số lượng không nhỏ nhập lậu. Tại các vùng sản xuất nông nghiệp, số lượng thuốc BVTV không rõ xuất xứ, lưu hành trôi nổi khá phổ biến. Một số nhà sản xuất không tuân thủ các quy định an toàn về thành phần, liều lượng hoặc sản xuất thuốc tăng độc tính, hạ giá thành sản phẩm để cạnh tranh. Ở nhiều vùng, chính quyền chưa thật sự quan tâm, người nông dân chưa được trang bị đầy đủ kiến thức để phòng, tránh những tác hại do sử dụng không đúng cách hoặc lạm dụng thuốc BVTV trong sản xuất nông nghiệp.