Đèn Hoa Kỳ là đèn gì?

Đèn Hoa Kỳ, tức là đèn dầu, là một loại đèn phát sáng do ngọn lửa đốt bằng dầu hỏa. Đèn có tên là đèn Hoa Kỳ, do trước kia một hãng dầu lửa của Mỹ (Hoa Kỳ) mang dầu sang bán ở Việt Nam, để tiếp thị, hãng này (hãng Shell) đã phát không đèn dầu cho người mua dầu, do đó xuất hiện cái tên đèn Hoa Kỳ. Và dần dần, đèn Hoa Kỳ thay thế những loại đèn phổ biến ở Việt Nam vào xã hội thời bấy giờ như đĩa đèn dầu lạc và những ngọn bạch lạp.


Đèn Hoa Kỳ (đèn dầu)

Chiếc đèn dầu đầu tiên được al-Razi (Rhazes) ở Baghdad thế kỉ 9 mô tả trong cuốn Kitab al-Asrar (Sách về các điều bí mật), ông gọi nó là "naffatah". Chiếc đèn dầu hiện đại do nhà phát minh người Ba Lan, Ignacy Łukasiewicz, chế tạo ra vào năm 1853.

Đèn có một bầu đựng dầu, thường làm bằng kim loại hay thủy tinh, một sợi bấc, thường được dệt bằng sợi bông, đoạn dưới nhúng trong dầu để hút dầu lên trên, đoạn trên nhô lên khỏi bầu đèn và thường được chỉnh độ dài bởi một hệ thống núm vặn.




Khi châm lửa vào phần nhô lên của bấc, dầu ngấm trong bấc sẽ cháy và tạo ra một ngọn lửa màu vàng. Khi dầu cháy, hiện tượng mao dẫn bên trong sợi bấc sẽ kéo thêm dầu từ dưới bầu đựng lên để tiếp tục cháy. Kích thước của ngọn lửa được điều khiển bằng cách chỉnh độ dài của phần bấc nhô lên. Núm vặn bấc cùng với trục sẽ làm quay một bánh răng kim loại có răng găm vào sợi bấc, nhờ đó sợi bấc bị kéo lên hoặc xuống tùy theo chiều vặn núm. Nếu bấc được vặn lên quá cao, ngọn lửa sẽ có khói (muội carbon chưa cháy hết).


Chiếc đèn Hoa Kỳ độc bản được Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc mang đến Mỹ tặng Tổng thống Donald Trump nhân dịp sang thăm Mỹ từ 29-31/5/2017

"Tròn đầy" là cảm hứng để Hội Quán Di Sản thiết kế ra mẫu đèn Hoa Kỳ nói trên. Hình tượng đòng lúa (lúa non) được chọn làm họa tiết chân đèn mang ẩn ý về nền văn hóa lúa nước. Họa tiết hoa sen biểu trưng cho tính hướng thiện của tâm hồn người Việt, tạo thành điểm nhấn từ cổ đèn kéo xuống đế. Trên bầu đèn là họa tiết cuốn thư và cờ Việt Nam - Mỹ với thông điệp mở rộng giao thương, tạo lập vững chắc về sự hợp tác toàn diện.

Chiếc đèn Hoa Kỳ có thân cao 32 cm, đường kính 12 cm, thông phong (bóng đèn thủy tinh) cao 12 cm. Chất liệu gốm Bát Tràng phủ men thanh lưu ly tạo cảm giác sang trọng, thân thiện. "Các họa tiết hoa sen ở cổ đèn, đế đèn được nghệ nhân đúc thủ công từ đồng lá, tạo ra một vật phẩm quà tặng đầy ý nghĩa và thể hiện sự sáng tạo, tài hoa của thợ Việt"


Chiếc đèn Hoa Kỳ độc bản được Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc mang đến Mỹ tặng Tổng thống Donald Trump nhân dịp sang thăm Mỹ từ 29-31/5/2017

Ngọn lửa đèn được bảo vệ bằng bóng đèn hoặc chụp đèn bằng thủy tinh. Mục đích là để tránh bị gió thổi tắt, tránh gây cháy, và để tăng luồng không khí cung cấp cho ngọn lửa nhờ hiệu ứng nhiệt. Luồng gió này mang nhiều không khí (ôxi) thổi qua ngọn lửa, làm nó cháy sáng hơn là khi để ngọn lửa không có bóng chụp. Đèn dầu có thể có mùi nếu lửa cháy không đượm, thường là do sử dụng dầu không đúng loại hoặc dầu nhiễm bẩn.



Sử dụng
Đèn Hoa Kỳ (đèn dầu) đã từng được sử dụng rộng rãi trên thế giới trước khi các thiết bị chiếu sáng bằng điện được phổ biến. Ngày nay, ngoài các mục đích trang trí, chiếu sáng trong trường hợp khẩn cấp, hoặc tại các vùng xa xôi không có điện, đèn dầu hiếm khi được sử dụng tại các nước có mạng lưới điện và khí đốt phát triển.



Việt Nam
Đèn dầu bắt đầu xuất hiện tại Việt Nam vào cuối thế kỉ 19 đầu thế kỉ 20, khi hãng dầu lửa Shell (thời đó gọi là hãng "con sò") của Mỹ mang dầu hỏa sang bán ở Việt Nam. Thời đó, người dân Việt Nam quen dùng dầu lạc hay nến (bạch lạp) để thắp sáng mà không quen dùng dầu hỏa. Để tiếp thị, hãng Shell phát không đèn dầu cho người mua. Do đó xuất hiện cái tên đèn Hoa Kỳ (đèn Huê Kỳ). Dần dần, đèn Hoa Kỳ thay thế những đĩa đèn dầu lạc và những ngọn bạch lạp. Ngày nay, ngoại trừ các vùng sâu vùng xa chưa có lưới điện quốc gia, đèn dầu không còn là loại phương tiện chiếu sáng thông dụng ở Việt Nam. Tuy nhiên, đèn dầu vẫn còn được đặt trên bàn thờ ở các gia đình hoặc đình chùa để "giữ lửa" và để lấy lửa thắp hương trong các kì cúng lễ hay giỗ chạp. Đèn dầu cổ đã trở thành một thú chơi cho những người sưu tập.




Đèn dầu

Các loại đèn dầu đặc biệt
Đèn bão
Đèn bão là loại đèn có hệ thống chụp và ống thông hơi phục vụ mục đích chiếu sáng ngoài trời trong điều kiện gió mạnh mà không bị thổi tắt.

Hình ảnh đèn bão:


Đèn bão




Đèn bão

Đèn măng-sông là đèn gì?

Đèn Hoa Kỳ dùng dầu hỏa, đèn măng sông dùng xăng, có bơm cao áp (bơm bằng tay) và phun xăng dưới dạng sương mù vào bấc được làm bằng sợi Amiăng, nếu dụng tay vào bấc đèn măng sông nó sẽ tan thành tro, vì nó tồn tại dưới dạng tro đã bị cháy. Đèn măng sông sáng trắng, 1 đám cưới chỉ cần khoảng 3 đèn Măng sông là đủ.

Đèn Hoa kỳ là tên gọi ở miền Bắc Việt Nam, là loại đèn dùng dầu hỏa, khá lớn thường đặt trên bàn ở phòng khách; thường làm bằng đồng thau, đầu tiên là của ANH, PHÁP đem sang (do dùng dầu hỏa của Hoa kỳ nên gọi là đèn Hoa kỳ)

Ở Nam Việt, người ta kêu là đèn Tây, sau 1960 do Chợ lớn làm ra quá nhiều nên kêu là đèn dầu lửa
Có 3 cỡ, loại nhỏ tim tròn kêu là đèn chong, đèn trứng vịt, đèn bong bóng...cỡ vừa (xài khá nhiều) có bình dầu chứa hơn 1 xị, tim dẹp cuốn tròn, dùng cho 2, 3 người ngồi bàn coi báo, loại lớn tim dẹp cuốn tròn lớn hơn, bình dầu gần 1 lít, dùng cho phòng khách khi có đông người

Đèn măng xông thường dùng dầu lửa