Tỉnh mộng - Chương 8 (Hồ Biểu Chánh)

Bữa cưới, Kỳ-Tâm mặc áo rộng, bưng quả, ngồi xe đi với Tế-Thế và bốn thầy giáo mà vô nhà bà Phủ. Trong nhà bà Phủ chưng dọn rực-hỡ, khách khứa đông giầy-giầy, có thầy Cai-tổng Tường và vợ chồng Trường-Xuân đủ mặt. Kỳ-Tâm làm lễ từ đường và lạy mẹ vợ cùng bà con thân tộc rồi mới ra áo rộng mà đãi khách.

Mấy năm nay Kỳ-Tâm nghèo nàn không thèm sửa-soạn y-phục, nên coi lam-lũ không bằng ai. Nay mặc áo lót, đi giày mới, bịt khăn đen, bận quần nhiễu, bộ tướng khôi ngô, mặt mày sáng rỡ, coi thiệt là đẹp trai lắm, bởi vậy bà con họ hàng ai thấy cũng khen thầm. Trường-Xuân thấy khách uống rượu khai vị rồi, hối dọn bàn mà đặt tiệc. Khách ngồi dự tiệc kể hơn 30 người, Trường-Xuân với Kỳ-Tâm cũng ngồi chung với khách.

Mãn tiệc rồi, chừng uống rượu sam-banh Tế-Thế mới đứng dậy đọc một bài đích-cua[1] như vầy:

“Các ông,

“Tôi là người tài sơ học siển lại chưa từng quen đứng nói chuyện giữa tiệc đông người, lẽ thì tôi phải ngậm miệng ngồi nghe, chớ không nên đến cửa lỗ ban mà múa búa. Nhưng mà hôm nay chúng ta đến dự tiệc nầy là tiệc bày ra đăng vui mừng cuộc thành hôn của Lý-Phan hai họ, lại tôi với tân-lang là thầy thông Kỳ-Tâm đây, vốn là bạn đồng song, vậy tôi xin các ông vui lòng cho phép tôi thỏ thẻ mà tỏ đôi lời, trước là chung vui cùng bà lớn, sau nữa chúc mừng cho đôi bạn mới.

“Dạ thưa, sách có câu rằng: “Minh-quân lương-tể tao phùng dị, tài-tử giai-nhân tế ngộ nan”. Cô hai là con bà lớn đây, sắc tài tột chúng, mà lại công dung ngôn hạnh vẹn toàn, lúc cô còn ấu-thơ đi học thì thầy bạn thảy đều yêu, mấy năm nay cô về ở nhà thì ngày đêm lo nuôi dưỡng mẹ già, hôm sớm cứ bạn bè cùng kim chỉ. Cô có sắc mà lại có tài, có đức lại có hạnh, có nhơn mà lại có hiếu, người dường ấy há chẳng phải là giai-nhân hay sao?

“Còn thầy tân-lang, tuy lúc thầy học gần tốt-nghiệp, rủi gia-đình tao biến, khiến cho thầy trắc trở bước thang mây, nhưng mà thầy là người độ lượng lớn, chí khí cao, bởi vậy giữa phong ba thầy bền chí vững lòng, tánh đinh sắt càng trui nướng càng thêm cứng chắc, người dường ấy há chẳng phải là bực tài-tử hay sao?

“Cổ nhơn đã nói: “Tài-tử gai-nhân tế ngộ nan” hôm nay thầy thông là tài-tử, cô hai là giai-nhơn, mà bà Nguyệt lại se dây, ông Tơ lại xô bước, khiến cho nam bắc vầy-đoàn, phụng-loan kết cánh, ấy là một dịp rất may-mắn cho Lý-Phan hai họ biết chừng nào. Vậy xin các ông cho phép tôi thay mặt lương bằng quí tộc hai bên mà cầu chúc cho vợ chồng mới trăm năm đầm-ấm gia-đình, rồi trổ sanh những con rồng cháu phụng”.

Tế-Thế đọc dứt lời thì cả tiệc đều vỗ tay lốp-bốp. Bà Phủ ngồi cỗ với khách đàn-bà bên bộ ván ngang đó, nghe bài đích-cua của Tế-Thế thì bà mừng hết sức, mà chừng thấy khách vỗ tay khen ngợi bà lại càng phơi phới trong lòng, nên bà đã không biết hổ thầm, mà lại còn cười ngỏn-ngoẻn nữa. Ai nấy đều ngó chàng rể, có ý trông trả lời đặng coi tướng- mạo như vậy mà văn nói thể nào. Kỳ-Tâm nghe Tế-Thế khen ngợi Yến-Tuyết thì trong bụng tức cười thầm, nghĩ vì nhơn tình ấm lạnh vô thường, người giàu sang dầu có hư cho mấy đi nữa thiên-hạ cũng khen, còn người nghèo hèn dầu khôn khéo cho mấy đi nữa thiên-hạ cũng chê là dại. Ban đầu anh ta khinh-bỉ Tế-Thế là đồ dua bợ, nhưng mà anh ta nghĩ lại rằng mình đã hứa lỡ lãnh làm giả dối với người ta, chớ làm trái sao được. Thuở nay mình giữ lòng thanh bạch thì giữ luôn đi, ai biểu chịu làm giả dối mà bây giờ lại dục-dặc. Mà bây giờ trả lời mình phải nói thế nào? Thuở nay mình biết thiên-hạ bậy-bạ nên mình xa lánh thế tục thì phải quá, sao lại nhảy vô vòng làm gì cho khó dễ như vầy, Kỳ-Tâm ngồi ngẫm nghĩ muốn nín luôn, ngặt khách dự tiệc họ ngó quá anh ta nhột-nhạt nên bất đắc dĩ phải đứng dậy nói như vầy:

“Các ông có lòng huệ cố đến chung vui cùng nhạc-mẫu tôi, mà các ông lại còn là phái thầy giáo là bạn đồng-song của tôi của tôi đứng thay mặt cho các ông mà xưng tụng tài chí của tôi nữa, thì tôi lấy làm cảm nghĩa vô cùng. Lẽ thì tôi phải tỏ ít lời trước là tạ các ông, sau nữa bày tâm-để các ông trông đợi. Nhưng tôi hổ phận tôi tri ý không hiệp thói đời, mà tài tình cũng chẳng bằng chúng bạn, dầu tôi có tỏ ra sợ chẳng đáng làm vui cho các ông. Vậy tôi ngửa xin các ông miễn chấp để tôi khuyên mời các ông uống cạn ly rượu này mà mừng cho nhạc-mẫu tôi …..”

Kỳ-Tâm nói tới đó rồi ngập ngừng, ai nấy tưởng là còn nói nữa, chẳng dè anh ta cúi đầu rồi ngồi xuống nên khách chưng-hửng hết một chút rồi mới vỗ tay.

Tiệc mãn, khách cáo từ mà về lần lần, đến tối thầy Cai Tường với vợ chồng Trường-Xuân cũng về. Tôi-tớ trong nhà dọn-dẹp xong rồi hết, chừng đóng cửa đi ngủ thì bà Phủ kêu con mà nói lớn rằng: “Hai ơi, sao con không dũ mùng đặng thằng hai nó ngủ? Ngày nay bị khách-khứa nó mệt, dọn-dẹp cho nó nghỉ cho sớm. Bà Phủ nói như vậy đặng cho tôi tớ trong nhà nghe, song Yến-Tuyết thì cứ ở trong buồng, còn Kỳ-Tâm thì nằm ngoài ván trước, không ai thấy mặt ai hết.

Cách vài ngày bà Phủ tiếp được một bức thơ của cô ba Hương nói như vầy:

Sài Gòn, le 1er Avril 192...

“Kính gởi lời thăm chị Phủ và cầu chúc cho cháu được vạn sự như ý.

“Tôi có tiếp đặng thiệp của chị mời đám cưới cho cháu, nhân vì tôi bận việc nhà không đến mà chung vui với chị được, thiệt tôi lỗi với chị nhiều lắm. Vậy xin chị rộng lòng miễn chấp.

“Tôi có hỏi thăm thì người ta nói chị gả cháu cho chỗ đó thuộc nhà giàu có sang trọng hơn con thầy Hội-đồng Bạch tôi dắt xuống hôm nọ bội phần, được vậy thì tôi cũng mừng giùm cho chị và tôi cầu chúc con hai có con cho mau đặng chị có cháu ngoại mà bồng ẵm.

Nay kính thơ

Madame Ba Hương

Bà Phủ được bức thơ của cô ba Hương, bà đọc đi đọc lại hoài, không biết cô nọ nói như vậy là thiệt tình, hay là cô đã thấu rõ việc riêng của Yến-Tuyết nên kiếm lời khéo khôn mà bao-biếm. Bà ăn ngủ không được, cứ nằm tính mưu nầy kế nọ đặng mà bịt miệng thế-gian, bà muốn đi lo cho Kỳ-Tâm vô làm việc nhà nước đặng cho thiên-hạ khỏi khinh dễ, ngặt hễ Kỳ-Tâm đi làm việc thì phải dắt vợ theo, còn như có để vợ ở nhà thì lâu lâu nó phải đến thăm một lần, mà Yến-Tuyết không chịu thấy mặt chồng thì làm sao cho được.

Kỳ-Tâm cưới vợ chừng nửa tháng thì Trường-Xuân đắc cử được làm Cai-tổng. Anh ta qua thăm bà Phủ trước là báo tin lành cho dì hay, sau nữa dọ coi Kỳ-Tâm với Yến-Tuyết cư xử với nhau thể nào. Bà Phủ thuật chuyện Yến-Tuyết không chịu thấy mặt Kỳ-Tâm, ngủ riêng mà ăn cũng riêng, thì Trường-Xuân mừng thầm, chắc rằng Yến-Tuyết vì thương tưởng mình nên không chịu thất tiết với người khác. Bà Phủ lại trao bức thơ của cô ba Hương cho Trường-Xuân xem rồi nói rằng: “Hỗm nay dì được bức thơ ấy thì dì buồn lắm. Dì chắc là cô ba Hương biết việc của mình nên cô nhạo-báng, vậy cháu phải tính coi có kế chi mà làm cho Kỳ-Tâm có chỗ ăn chỗ làm đặng họ đừng khinh-bỉ, thì dì mới yên tâm được”.

Trường-Xuân ngồi suy nghĩ một hồi rồi tính với bà Phủ để anh ta xuất một muôn đồng bạc vốn và kêu anh em hùn thêm một muôn đồng nữa đặng lập một tiệm mua lúa tại chợ Tân-An rồi để cho Kỳ-Tâm đứng làm Tổng-lý, làm như vậy bà Phủ khỏi bị người ta chê cười kiếm rể nghèo, còn Kỳ-Tâm khỏi đi xa, mà mắc ở ngoài tiệm nên không gần gũi Yến-Tuyết đặng. Bà Phủ nghe tính như vậy thì bà lấy làm vui lòng, nên khuyên Trường-Xuân phải lo tán thành việc ấy cho mau.

Trường-Xuân lâu nay giấu vợ để dành tiền riêng được 5 ngàn đồng, anh ta đi qua Mỹ-Tho vay thêm 5 ngàn nữa và rủ anh em hùn thêm 10 ngàn cộng là 2 muôn, mới mướn 5 căn phố tại Tân-An mà làm tiệm lúa rồi để cho Kỳ-Tâm đứng làm Tổng-lý.

Từ ngày Kỳ-Tâm ra coi tiệm lúa thì mắc lo buôn bán nên ít hay về nhà bà Phủ. Tuy vậy mà hễ bữa nào anh ta về thăm thì làm như chàng rể thiệt, rầy thằng Quới sao không coi sửa chuồng bồ câu, hỏi chín Hữu sao không lo hái trầu, anh ta khoát nạt om-sòm, dọn đầu nầy, dẹp chỗ nọ, duy có một điều là không thèm thấy mặt Yến-Tuyết.

Có một ngày kia, Yến-Tuyết đương ngồi lặt rau dưới nhà bếp. Kỳ-Tâm thấy thằng Quới đương leo bẻ dừa, anh ta mới lần ra đứng coi. Anh ta liếc thấy Yến-Tuyết liền day mặt chỗ khác không thèm ngó. Yến-Tuyết thấy anh ta thì hổ-thẹn nên cũng lật-đật đi lại dựa vách mà núp. Nhà bếp đóng vách ván nên trống trải, ở trong dòm mấy lỗ thì thấy ở ngoài tỏ rõ lắm. Yến-Tuyết đứng trong lén dòm ra thì thấy Kỳ-Tâm bộ đứng đàng-hoàng, mặt mày nghiêm chánh chớ không phải lau-chau vút-vắt như Trường-Xuân vậy. Cô ta dòm rồi hổ ngươi muốn day mặt chỗ khác, mà hễ day chỗ khác rồi lại muốn day trở lại dòm nữa, bỡi vậy cô ta núp mà dòm cho đến chừng Kỳ-Tâm trở vô nhà cô mới thôi.

Đêm ấy cô ta so sánh Kỳ-Tâm với Trường-Xuân, cô ta suy nghĩ Kỳ-Tâm tuy nghèo mà tướng mạo như vậy thì hơn Trường-Xuân bội phần. Rồi cô ta lại nghĩ rằng nếu Trường-Xuân là đồ chạ, thì thằng cha này cũng chẳng nên thân gì, bởi vì nếu nó là người biết liêm-sỉ, trọng phẩm-giá lại có lẽ nào nó chịu lãnh vai tuồng nhơ nhuốc như vầy. Ối! Thứ đàn-ông thời nay kẻ vì danh người vì lợi, họ có biết danh-giá là gì mà suy nghĩ cho thất công. Nay mình biết tâm tánh của họ thì đã trễ rồi, nghĩ thiệt tức quá.

Bữa nọ trong nhà có đám kỵ cơm cho quan Phủ. Bà Phủ biểu Kỳ-Tâm gởi thơ mời Trường-Xuân và dặn mời luôn Tế-Thế nữa. Yến-Tuyết một là vì nghe có tiếng Trường-Xuân thì giận, hai là vì sợ thấy mặt Kỳ-Tâm thì hổ ngươi, nên rút ở dưới nhà bếp phụ với chị chín Hữu nấu nướng, không chịu lên nhà trên. Đến chừng cúng, Trường-Xuân hỏi sao Yến-Tuyết không ra lạy, thì bà Phủ nói rằng: “Con đó nó có nghén, nó mắc cỡ nên không chịu ra”. Trường-Xuân nói tự nhiên rằng: “Chà! Mau có dữ há? Nếu vậy thì nội năm nay dì có cháu ngoại rồi”. Kỳ-Tâm thấy Trường-Xuân nói hẳn-hòi, không bợ-ngợ chút nào hết thì trong bụng ghét lắm, song anh ta đã nhàm thấy thế tình giả-dối nên ngồi chúm-chím cười, không lộ mòi ghét ra cho ai biết.

Cúng rồi dọn cỗ trên bàn, Kỳ-Tâm, Trường-Xuân với Tế-Thế ngồi lại ăn uống. Trường-Xuân uống vài ly cỏ-nhác, thì ngà-ngà nói chuyện om-sòm, nhứt là anh khoe khoang về sự mình mới đắc cử Cai-tổng lắm. Tế-Thế nói lùa theo rằng:

- Tôi nghe anh đắt cử thì tôi không mừng chi hết, bởi vì tôi đã biết trước có ai mà giành với anh cho đang. Anh đã học giỏi mà lại giàu có hơn người ta hết, như anh vậy làm Cai-tổng mới xứng đáng, chớ họ lôi-thôi quá làm tổng làm téo gì.

- Ý tôi muốn làm chức gì nữa kìa, chớ làm Tổng mà sang trọng bao nhiêu. Ngặt ông gia tôi muốn như vậy, tôi phải chiều theo ông, chớ tôi có ham làm mà chi đâu.

- Anh được rồi anh nói như vậy, chớ đời nầy có chức nào mà sang trọng hơn chức Cai-tổng. Mình làm chức Tổng có lương bổng, mà khỏi bị đổi. Mình lại gần-gũi với dân hơn các ông Quận hết thảy, nghĩ coi có phải là sướng hay không?

- Chú mầy tưởng tôi ham tiền người ta nên ra tranh chức Tổng đây hay sao? Tôi làm đặng vị chơi vậy chớ phải tôi cố ăn tiền bạc ai đâu.

- Anh nói vậy mà nếu dân nó đem tiền lo cho anh, anh lấy không nè?

- Không phải tôi nói tôi giữ thanh liêm, họ đem tiền họ cho, mình dại gì mà không lấy.

Kỳ-Tâm ngồi lặng thinh mà nghe, trong trí thầm tính không thèm cãi lẽ chi hết, bởi vì chí hướng của hai người nay không giống mình, nếu nói cho ra lẽ thì phải mích lòng, chớ không ích gì, bởi ví dầu mình nói phải cho mấy họ cũng không thèm nghe, song anh ta nghe Trường-Xuân nói nhiều tiếng trái tai quá, dằn không được, nên buông đũa mà nói rằng:

- Những lời hai anh nghị luận nãy giờ, nếu đem ra mà thuật lại cho thiên-hạ nghe thì ai cũng đều khen phải. Bởi vì chỗ chủ hướng của người đời nay đều vậy hết thảy. Thiệt tôi không dám nói, hai anh nói sái, nhưng mà theo ý riêng của tôi thì ngươi đời nay họ hiểu nghĩa hai tiếng sang trọng lầm không biết chừng nào. Tôi hỏi thử hai anh vậy chớ sang là gì?

- Được người ta kính trọng thì là sang chớ gì.

- Phải. Nhưng mà muốn cho người ta kính trọng thì phải làm sao?

- Phải làm quan lớn, phải có tiền nhiều thì người ta kính trọng chớ sao.

- Tệ lắm! Tệ lắm! Vậy mà thuở nay tôi tưởng người nhân từ đức hạnh, người có chí lớn trí sâu thì thiên-hạ kính trọng chớ!

Kỳ-Tâm nói tới đó rồi rùn vai lắc đầu không thèm nói nữa. Cách một hồi anh ta lại hỏi Trường-Xuân rằng:

- Hồi nãy anh nói rằng: “họ đem tiền họ cho, mình dại gì mà không lấy.” Anh là người giàu lớn, mà anh lại làm chức Cai-tổng, nghĩa là dân mấy làng trong tổng đều phải ở dưới quyền của anh hết thảy, anh thiếu tiền ăn hay sao mà họ đem họ cho anh còn lấy nữa? Lại anh hạ mình thò tay mà lấy tiền của kẻ bề dưới là kẻ ngu dại nghèo hèn hơn anh, vậy anh không hổ hay sao?

- Nói như dượng vậy thì ai thèm làm làng làm tổng. Trời đã biểu hễ kẻ dại nuôi người khôn, nó có việc đến cầu lạy mình mà dưng tiền thì mình lấy có hại gì. Nếu mình làm bộ thanh liêm, nó cho người khác ăn cũng vậy.

- Trời ơi! Vậy mà thuở nay tôi tưởng người khôn dạy kẻ dạy, người trên giúp kẻ dưới nữa chớ!

Kỳ-Tâm chắt lưỡi lắc đầu rồi đứng dậy bỏ đi ra ngoài sân. Yến-Tuyết nằm trong phòng lóng tai nghe Kỳ-Tâm cãi lẽ với Trường-Xuân thì cô ta tức cười thầm, tức rằng mình không có thể chạy ra mà phân phải quấy được.

Một ngày khác Trường-Xuân qua thăm dì, tình cờ lại gặp Kỳ-Tâm ở ngoài tiệm cũng về đó. Bà Phủ nghĩ nhờ Trường-Xuân lo liệu nên việc nhà yên-ổn, chẳng còn chi cho bà mang tiếng chê cười, lại cũng nhờ Kỳ-Tâm thiệt tình nên chuyện giả dối mà không ai biết hết, bởi vậy bà thấy có đủ mặt hai người thì bà vui mừng, bèn hối chín Hữu nấu cơm, sai thằng Quới mua rượu đem về dọn cho hai người ăn uống, Kỳ-Tâm thì cứ giữ tánh tình nghiêm-nghị, làm cho người ta không kiêu, buôn bán có lời nhiều mà không ỷ, còn Trường-Xuân mỗi lần qua đều không thấy được mặt Yến-Tuyết, bởi vậy dàu-dàu, gương mặt coi chẳng được vui. Chừng hai người ngồi ăn cơm uống rượu nói chuyện với nhau. Trường-Xuân muốn khoe mình học giỏi, nên nói với Kỳ-Tâm rằng:

- Học-trò đời nay lôi-thôi quá, không chịu cố tâm mà học đặng thi lấy bằng tốt-nghiệp với người ta, để lo chơi bời hoài, rồi thì đứa học nửa chừng bỏ ra trường, đứa thì đi thi nhào hỏng chưng hỏng cẳng.

- Anh trách học-trò không lo học thì là phải lắm. Đã biết trong đám học-sanh có đứa, như tôi đây vì gia-đình tao biến nên phải trở bước giữa đường, lại cũng có đứa siêng học lung, song bị vận hội chẳng may nên thi không đậu. Tuy vậy mà phần đông tại ham chơi mà bỏ học, tại không lo nên thi rớt, bởi vậy lời anh mới trách đó thì đáng, chớ không phải là trách oan. Nhưng mà anh lại nói sao không ráng học đặng thi lấy cho đặng cái bằng tốt-nghiệp như người ta, nghe ra dường như người ta học, chủ hướng thi cốt lấy cho đặng cái bằng tốt-nghiệp, chớ không phải học cốt tu tánh lập thân, nói như vậy tôi e không đặng chánh đáng cho lắm.

- Tánh dượng nó sao kỳ quá! Tôi nói việc gì cũng cãi lẽ hết thảy. Đi học thì phải ráng mà lấy cho đặng cái bằng tốt-nghiệp, chớ thứ đồ đi học cả đời mà không có một tấm giấy lộn thì ai coi ra gì.

- Cái bằng tốt-nghiệp có phù phép làm cho mình sang trọng lắm hay sao mà anh biểu mỗi người phải có mới được?

- Vậy chớ dượng không biết hay sao? Đời nay muốn vào giúp việc cho nhà nước, bất luận là sở nào, đều phải có bằng tốt-nghiệp mới được. Nếu học mà không có bằng tốt-nghiệp thì đi làm việc ngoài bậy bạ, chớ làm việc chi nên thân.

- Ạ! Bây giờ tôi mới hiểu ý anh. Té ra học là cốt cho có bằng tốt-nghiệp đặng kiếm ăn. Tôi xin lỗi với anh, để tôi nói việc của tôi cho anh rõ. Không biết hồi anh đi học chủ-hướng của anh thể nào, chớ phận tôi đây hồi tôi đi học thì tôi quyết mở trí cho rộng, rèn lòng cho ngay, học tài cho hay, tập tánh cho cứng, nghĩa là hun đúc cho đủ tài liệu để mà xung đột với đời, nếu may thi lấy đặng bằng tốt-nghiệp cũng tốt, dầu rủi thi rớt cũng không cần, chớ không phải tôi đi học mà chủ-hướng thấp thỏi quá như vậy đâu. Trời ơi! Đi học phải cốt lấy cho đặng bằng tốt-nghiệp đặng làm thầy! Hễ làm thầy thì phải cốt kiếm cho được một con vợ giàu; như lật-đật quá không chờ chỗ giàu đặng, phải cưới vợ nghèo, thì phải cốt gạt gẫm trợn-trạc những kẻ quê mùa dốt nát mà lấy tiền đặng làm giàu cho mau. Mà hễ có tiền nhiều rồi thì phải cốt lên làm ông cho được. Ai mà trong nhà nhiều tiền, thiên-hạ kêu ông thì mới thiệt là sang trọng. Ứ hự! Chủ-hướng của người mình hay quá mà xưa nay tôi không biết, cứ lo gìn lòng thanh bạch, tập chí chánh kiêng nên trong túi không có tiền, đi ra họ khinh dễ hoài, thiệt tôi làm bậy quá.

Trường-Xuân muốn cãi nữa; song thấy Kỳ-Tâm có sắc giận, sợ cãi sanh rầy rồi mích lòng, nên anh ta cười gượng mà nói rằng: “Tánh ý dượng kỳ quá, không giống tánh ai hết”.

[1] (tiếng Pháp) discours