1. Nguyễn Ánh
Trong tiềm thức của nhiều người học Sử thì Nguyễn Ánh bị mang danh là kẻ phản dân hại nước, cõng rắn cắn gà nhà và đó là vì sao mà trong hàng nghìn danh nhân đất Việt được nhà nước dùng tên riêng để đặt cho đường phố trên toàn quốc thì lại không có tên ông.
Sở dĩ vậy, do trong cuộc chiến với nhà Tây Sơn (1771 - 1802) thì ông đã bất chấp mọi thủ đạon để cầu viện Xiêm La, Pháp và từng có ý định giúp nhà Thanh khi quân Thanh sang xâm lược Việt Nam. Biết bao lần đại sự không thành, đại quân của ông bị Nguyễn Huệ đánh tan, ông phải nay trốn nơi này, mai trốn nơi khác, nhịn nhục suốt năm này qua tháng nọ để mưu cầu việc lớn.
Trong cuộc chiến dài hơi với nhà Tây Sơn, Nguyễn Ánh đã biến đất Gia Định, Cù Lao Phố và cả vùng Nam bộ rộng lớn thành căn cứ địa vững chãi của mình, đó là lý do lý giải vì sao mà ông nhiều lần bị Nguyễn Huệ đánh tan nhưng chỉ vài tháng sau là có thể khôi phục lực lượng và tiếp tục chống lại nhà Tây Sơn.
a. Về công:
Ông có công thống nhất đất nước Việt Nam và đưa Việt Nam trở lại trạng thái hòa bình sau hàng thập kỷ nội chiến liên miên, chia cắt kéo dài (Lê - Mạc 1527 - 1592, Trịnh - Nguyễn 1627 - 1672, Trịnh - Nguyễn lần 2 1771 - 1775)
Cùng với đó, ông có công trong việc khẩn hoang, thiết lập kinh tế ở Cù Lao Phố và Gia Định, thời đó, Cù Lao Phố là trung tâm thương mại lớn nhất Nam bộ, tiếp nối sau đó là Gia Định thành rộng lớn, nguy nga và sầm uất.
Ngoài ra, ông còn tìm được đảo Phú Quốc và khẳng định chủ quyền ở Hoàng Sa bằng việc cho dân binh ra đóng cọc và khẳng định chủ quyền tại nơi đó.
b. Về tội:
Trong mắt mọi người đời sau, Nguyễn Ánh mắc tội lớn nhất đó là việc cõng rắn cắn gà nhà, bằng chứng là ông cầu viện Xiên La rồi đến Pháp, nhiều người cho rằng ông bất chấp thủ đoạn để có được chiến thắng, ông mưu lợi cho gia tộc hơn là cho đất nước, mặc dù rằng chính ông mới là người thống nhất đất nước.
Sau khi chiến thắng nhà Tây Sơn, ông thẳng tay tàn sát những gì thuộc về nhà Tây Sơn, từ dòng dõi của nhà Tây Sơn cho đến việc quật lăng mộ của vua Quang Trung rồi cho quân lính sỉ nhục hài cốt của ngài. Ông thẳng tay chém giết những văn thần, võ tướng của nhà Tây Sơn, có thể nói, bàn tay ông hôi tanh mùi máu và thù hận về những gì mà Tây Sơn đã gây ra với họ Nguyễn.
Ngoài ra, nhiều người còn cáo buộc Nguyễn Ánh là nguyên nhân sâu xa dẫn đến việc Pháp xâm lược Việt Nam sau này, bởi sau khi chiến thắng ông đã chủ động đóng cửa với thế giới, đây là sai lầm dẫn đến việc quân sự, kinh tế Việt Nam bị lạc hậu và không thể đương đầu với Pháp sau này trong khi Pháp xử dụng súng ống thì quân Việt Nam lại đánh nhau với Pháp bằng gươm, đao, giáo, mác!
2. Nguyễn Huệ
Đây là vị vua - danh tướng đại tài với bộ óc cùng tầm nhìn quân sự vô cùng tuyệt mỹ và hoàn hảo, các sử gia nước ngoài thường hay gọi ông là Quang Trung Đại đế.
a. Về công
Ông có công xóa bỏ ranh giới chia cắt đàng trong hay đàng ngoại bằng việc lần lượt tiêu diệt Trịnh, Nguyễn vào các năm: Trịnh 1786, Nguyễn 1777.
Đánh tan 20 vạn quân Thanh bằng chiến thắng Kỷ Dậu 1792 chỉ với 10 vạn quân và tiêu diệt 5 vạn quân Xiêm ở trận Rạch Gầm - Xoài Mút 1785.
Biến Việt Nam trở thành một thế lực quân sự đáng gờm trong khu vực. Thời đóm khi nghe đến danh Quang Trung, Quân Tây Sơn thôi thì bọn Xiêm La đã khiếp vía, còn Nhà Thanh thì xanh cả mặt mày! Trong lịch sử thì chỉ có duy nhất Quang Trung là khiến cho bọn tàu khựa này phải sợ khiếp vía!
b. Về tội
Tàn sát dòng dõi chúa Nguyễn, bằng chứng là Nguyễn Phúc Dương và Nguyễn Phúc Thuần, chỉ duy nhất Nguyễn Phúc Ánh (Nguyễn Ánh) chạy thoát! Hằng năm, quân Tây Sơn vẫn vào Bam bộ để ruồng kiếm nhằm tận diệt dòng dõi của chúa Nguyễn.
Tàn phá Nam bộ, đặc biệt là Cù Lao Phố. Vì một số mâu thuẫn của người Hoa với nhà Tây Sơn nên khi vào Cù Lao Phố, quân Tây Sơn đã giết chết hàng nghìn người Hoa rồi quăng xuống sông!!
Ngoài ra, quân Tây Sơn còn hay đốt phá, quật các lăng tẩm của chúa Nguyễn đời trước rồi đổ xuống sông, dỡ hết phòng ốc, gạch ngói, khai thác hết tài nguyên tại Gia Định nói riêng và Nam bộ nói chung để chở về Quy Nhơn!
Dù xóa bỏ ranh giới Đàng trong, Đàng ngoài nhưng Nhà Tây Sơn vẫn chia cắt đất nước làm ba miền để cai trị, miền Bắc do Nguyễn Huệ chủ quản, miền trung do Nguyễn Nhạc nắm giữ và miền nam do Nguyễn Lữ đóng quân đồn trú.