I. Mở bài:

- Giới thiệu về tác giả và đoạn trích:

• Đặng Trần Côn là con người tài ba học giỏi và có tài văn chương.
• Đoạn trích Tình cảnh lẻ loi của người chinh phụ là một trong những đoạn hay và xúc động nhất của tác phẩm Chinh phụ ngâm.
• Khái quát tâm trạng của người chinh phụ: Tâm trạng chủ đạo buồn sầu cô đơn nhung nhớ.

II. Thân bài:

* Luận điểm 1: Nỗi cô đơn của người chinh phụ (8 câu đầu)

- Cảnh ngộ: Chồng đi đánh trận, người chinh phụ phải ở nhà một mình.

- Hành động:

• “Gieo từng bước”: bước chân chậm rãi từng bước một
• “Rủ thác đòi phen”: Buông xuống cuốn lên nhiều lần.

=> Hành động lặp đi lặp lại nhiều lần, không có mục đích

=> Tâm trạng bần thần, cô đơn, lẻ loi của người chinh phụ.

- Hình ảnh:

+ “Chim thước”: Loài chim báo tin lành.

-> Người chinh phụ ngóng trông tin chồng thắng trận trở về, nhưng thước chẳng mách tin

=> Sự ngóng trông đến vô vọng.

+ “Ngọn đèn”, “chẳng biết”: Gợi thời gian đêm khuya

=> Gợi sự cô đơn, khát vọng sum họp, không ai chia sẻ.

+ “Hoa đèn – bóng người”: Gợi sự trằn trọc, thao thức vì nhớ chồng, con người không còn sức sống.

=> Tâm trạng buồn sầu, nhớ nhung, ngóng trông vô vọng.

- Lời độc thoại của nhân vật.
 

• “Lòng thiếp riêng bi thiết”: Nỗi lòng bi thương, thảm thiết không nói lên lời
• “Buồn rầu”: Buồn đau, cô đơn
• “Khá thương”: Xót xa, đau đớn, bồn chồn

- Nghệ thuật:

• Đối: rủ - thác, ngoài - trong
• Điệp ngữ bắc cầu: đèn biết chăng - đèn chẳng biết -> Tâm trạng buồn triền miên, kéo dài.
• Câu hỏi tu từ: Là lời than thở khắc khoải không yên
• Những từ ngữ đặc tả tâm trạng: Bi thiết, buồn rầu, khá thương,... tô đậm tâm trạng nhân vật.

* Luận điểm 2: Nỗi sầu muộn triền miên của người chinh phụ (8 câu tiếp)

- Cảnh vật:

+ “Gà eo óc”, “năm trống”: Gợi âm thanh của sự lẻ loi, cô quạnh và thời gian ban đêm trống vắng

=> Người chinh phụ nhớ chồng thao thức suốt đêm.

+ “Hòe phất phơ rủ bóng bốn bên”: Bóng cây hòe ngoài sân trong vườn ngắn rồi dài, dài lại ngắn nhàm chán không có sức sống.

=> Cảnh vật gợi sự cô quạnh, hoang vắng đến đáng sợ.

- Thời gian:

+ “Khắc giờ đằng đẵng như niên”: Một giờ xa cách như một năm dài đằng đẵng.

=> Nỗi buồn kéo dài vô tận.

+ “Mối sầu”, “dằng dặc”, “miền biển xa”: Cụ thể hóa nỗi sầu, giúp người đọc cảm nhận được sự dàn trải của nó.

=> Tô đậm nỗi cô quạnh, sầu muộn dàn trải của người chinh phụ

- Hành động:

• Động từ “gượng”: gượng gạo, miễn cưỡng
• “Hương gượng đốt”, “hồn đà mê mải”: Miễn cưỡng đốt hương tìm sự thanh thản nhưng lại mê man.
• “Gương gượng soi”, “lệ lại châu chan”: Gượng gạo soi gương mà òa khóc
• “Gượng gảy ngón đàn”: Khát khao hạnh phúc nhưng lại sợ điềm gở.

- Hình ảnh “Sắt cầm, dây duyên, phím loan”: Biểu tượng của hạnh phúc lứa đôi nhưng lại gợi nỗi đau chia lìa.
 

=> Người chinh phụ càng cố gắng giải tỏa thì tâm trạng càng cô đơn, tuyệt vọng, nỗi sầu muộn càng trở nên ám ảnh.

- Nghệ thuật

• Sử dụng các từ láy gợi hình gợi cảm: eo óc, phất phơ, đằng đẵng,...
• Sử dụng các hình ảnh so sánh: lấy vật hữu hình để nói vật vô hình để cụ thể hóa nỗi sầu.
• Điệp từ "gượng”: Khắc họa tâm trạng gượng gạo một cách ám ảnh
• Hình ảnh ước lệ, tả cảnh ngụ tình.

* Luận điểm 3: Niềm thương nhớ chồng của người chinh phụ (8 câu cuối)

- Không gian:

• “Gió Đông, non Yên”: Hình ảnh ước lệ gợi hình ảnh người vợ phải mượn ngọn gió Đông mới có thể truyền tải được nỗi nhớ chồng.
• “Đường lên bằng trời”: Xa vời dường như không có điểm cuối

=> Nhấn mạnh sự xa cách trùng khơi của người chinh phụ, thể hiện tình yêu và nỗi nhớ da diết của người chinh phụ.

- Tính chất nỗi nhớ:

• “Thăm thẳm”: Gợi độ dài của thời gian, độ rộng của không gian, độ sâu của nỗi nhớ.
• “Đau đáu”: Trạng thái không yên lòng, quan tâm nhớ nhung, mong đợi, day dứt khôn nguôi.

=> Nỗi nhớ triền miên trong thời gian vô tận được cụ thể hóa bằng không gian xa vời, khắc họa nỗi nhớ khắc khoải dằng dặc.

- Tâm trạng:

• “Cảnh buồn, thiết tha lòng”: Tả cảnh ngụ tình, cảnh buồn, lòng người đau xót, quặn thắt.
• “Cành cây sương đượm”: Gợi sự buốt giá, lạnh lẽo
• “Tiếng trùng mưa phun”: Sự ảo não, hoang vắng, nghe được cả tiếng côn trùng kêu rả rích.

=> Tâm trạng cô đơn, thổn thức, nỗi nhớ thương, khát khao được đồng cảm nhưng vô vọng.

- Nghệ thuật:

• Từ láy gợi hình gợi cảm: thăm thẳm, đau đáu, thiết tha
• Hình ảnh ước lệ: gió đông, non Yên.
• So sánh: “đường lên bằng trời”
• Điệp từ: “nhớ”, “gửi”, “thăm thẳm”
• Điệp ngữ bắc cầu: “non Yên - non Yên”, “bằng trời - trời thăm thẳm”.
• Tả cảnh ngụ tình: “Cành cây sương đượm tiếng trùng mưa phun”.

* Luận điểm 4: Thái độ của tác giả trước tâm trạng của người chinh phụ.

• Thương xót, cảm thông trước tình cảnh cô đơn sầu muộn của người chinh phụ
• Ngợi ca tấm lòng thủy chung, khao khát tình yêu, hạnh phúc lứa đôi của người phụ nữ.
• Lên án chiến tranh phong kiến đã gây ra cho con người bao đau khổ, mất mát.

* Đặc sắc nghệ thuật

• Thể thơ song thất lục bát giàu nhạc tính
• Sử dụng từ láy, biện pháp điệp từ, điệp ngữ
• Hình ảnh mang tính ước lệ, tượng trưng
• Ngôn từ chọn lọc
• Nghệ thuật tả cảnh ngụ tình
• Bút pháp miêu tả nội tâm nhân vật tinh tế

III. Kết bài:

• Khái quát lại tâm trạng của người chinh phụ
• Suy nghĩ của bản thân: Đồng cảm, thương xót cho người phụ nữ, trân trọng những vẻ đẹp phẩm chất của họ.