Nếu như người thường mượn rượu giải sầu thì các nhà thơ lại thường mượn cảnh tả tình. Nhưng cũng giống như mượn rượu giải sầu, sầu càng sâu, mượn cảnh tả tình, tình càng đau. Nữ thi sĩ Hồ Xuân Hương – bà “Chúa Thơ Nôm” đã bao lần đắm chìm trong những nỗi buồn, nỗi tuyệt vọng về thân phận bọt bèo, hẩm hiu của người con gái tràn trề hi vọng nhưng thực tế cuộc sống lại không cho bà được thỏa mãn những ước mong. Bài thơ “Tự tình” (bài II) là những vần thơ chất chứa nhiều cảm xúc của Xuân Hương nhất. Dường như bao nhiêu tâm sự của cuộc đời cay đắng, bà đều dồn hết vào từng con chữ, từng âm điệu.

Buồn thương cho phận gái nổi trôi, muốn yêu mà chẳng được vẹn tròn. Tình người cứ thế qua đi, mặc cho người con gái giữa những tủi hổ và đớn đau. Xuân Hương không khóc như những cô gái khác khi thất tình nhưng trong lòng đầy rẫy những suy tư:

“Đêm khuya văng vẳng trống canh dồn

Trơ cái hồng nhan với nước non

Chén rượu hương đưa say lại tỉnh

Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn”

Không biết vô tình hay cố ý mà Xuân Hương lại tự đưa mình đến một nơi thanh vắng trong đêm khuya tĩnh lặng. Bóng đêm và những tiếng trống văng vẳng từ xa vọng lại càng làm cho lòng người thêm quạnh hiu. Nhất là đối với một cô gái đang mang trong mình những nỗi ưu tư buồn phiền về tình duyên trắc trở. Làm sao không buồn không đau khi “yêu rất nhiều mà nhận chẳng bao nhiêu, người ta phụ hoặc thờ ơ chẳng biết” (Xuân Diệu).

Xuân Hương tự nhận thấy sự bẽ bàng và phũ phàng cho thân phận “hồng nhan” của mình. Thế nên bà đã dùng từ “trơ” chứ không phải một từ nào khác. “Trơ” là trần trụi, là bi thương, là oán hờn, tủi nhục. Chẳng biết tình yêu mà nhà thơ nhận được bao nhiêu mà giờ đây hương tình lẫn men rượu hòa quyện vào nhau, khiến người con gái lúc tỉnh lúc say. Là say tình hay say rượu ? Là tỉnh hay là mê ? Nỗi buồn thấm thía, lại được thêm ánh trăng khuyết mờ ảo làm lòng người ngao ngán:

“Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn”

Nếu như các nhà thơ khác lấy ánh trăng để tả về một tình yêu trọn vẹn, nồng nàn và tha thiết, thì ở đây, vầng trăng của Xuân Hương lại chỉ là một vầng trăng khuyết, “khuyết chưa tròn”, cũng giống như mảnh tình dang dở mà Xuân Hương đang ôm ấp. Cho đến bao giờ người con gái ấy mới có được tình yêu trọn vẹn của cuộc đời mình? Trăng đêm nay khuyết, nhưng vẫn có những ngày tròn, còn tình yêu của Xuân Hương, đến lúc nào mới được tròn như trăng?

Đau buồn và phẫn uất, nhưng Xuân Hương vẫn gắng gượng vươn lên, dù niềm hi vọng rất nhỏ bé mong manh:

“Xiên ngang mặt đất rêu từng đám

Đâm toạc chân mây, đá mấy hòn”

Đến ngay cả những đám rêu yếu mềm còn có sức sống mãnh liệt “xiên ngang mặt đất” để vươn lên, và những hòn đá tuy nhỏ bé nhưng vẫn đủ nhọn để “đâm toạc chân mây”. Vậy cớ gì mà con người lại không thể vượt lên trên số phận của mình? Biết rằng, không gì là không thể làm được nhưng mặt khác, cái gì cũng có giới hạn của nó. Nhất là với thời gian, thời gian đâu có chờ đợi ai bao giờ. Thế nên, lại một lần nữa, Xuân Hương ôm mối tình dở dang lâm vào bi kịch đau thương:

Sống vui vẻ không còn lo bệnh mỡ trong máu nhờ thứ này

“Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại

Mảnh tình san sẻ tí con con”

Giá như đám rêu kia và những hòn đá kia có thể thấu hiểu nỗi niềm tương tư của Xuân Hương thì hay biết mấy. Nhưng đá và rêu chỉ là vật vô tri vô giác. Ngàn năm đá vẫn vậy, nhưng chỉ một năm với đời người cũng đã là cả một sự thay đổi lớn. Ngoảnh đi ngoảnh lại, xuân đến xuân đi, nghĩa là đời người đã già thêm một tuổi.

Xuân cứ trẻ mãi, nhưng mỗi một cuộc đời chỉ có duy nhất một mùa xuân mà thôi. Xuân đến mang sự tươi tốt cho đất trời cho thiên nhiên, nhưng lại lấy đi của đời người một mùa xuân. Đó là quy luật của tạo hóa, nhưng nếu tình duyên trọn vẹn, có lẽ Xuân Hương cũng chẳng hờn giận mùa xuân đến thế.

Nhưng cứ mỗi một xuân đi qua mà Xuân Hương vẫn chưa có được một mối tình trọn vẹn, trong khi đó, cuộc đời cứ trôi dần trôi khiến “mảnh tình san sẻ tí con con”. Tình duyên đã chẳng vẹn tròn, lại bị san sẻ bởi mỗi năm qua đi, Xuân Hương đâu còn nhiều mùa xuân để mà tận hưởng tình yêu nữa. E rằng, hết cả tuổi xuân mà vẫn chưa trọn khối tình. Thế nên, mùa xuân không có gì đáng vui với Xuân Hương, ngược lại đó là dấu hiệu đáng buồn cho một mảnh tình lại bị phôi pha, nhạt nhòa.

Không ai hiểu lí do vì sao tình duyên của bà lại dở dang và trắc trở nhưng chắc chắn một điều rằng, Xuân Hương đang rất buồn, rất đau khổ. Càng buồn bao nhiêu, bà càng khát khao hạnh phúc bấy nhiêu. Nhưng càng khát khao lại càng tuyệt vọng bởi không ai có thể chạy đua với thời gian. Xuân Hương cũng vậy, cuộc đời cứ thế trôi đi theo những mùa xuân nối tiếp nhau. Nhà thơ chẳng hào hứng gì với mùa xuân như Xuân Diệu đã từng thốt lên:

“Hỡi xuân hồng ta muốn cắn vào ngươi”

(Vội vàng – Xuân Diệu)

Cả Xuân Diệu và Xuân Hương đều khát khao một tình yêu trọn vẹn nhưng tình yêu của Xuân Hương là tình yêu đôi lứa, là thứ tình cảm đòi hỏi phải có sự đáp trả của đối phương mới trở thành trọn vẹn. Còn Xuân Diệu, tình yêu của ông là tình yêu thiên nhiên, yêu sự sống, ông muốn hưởng thụ tình yêu của mình bất kỳ lúc nào cũng được, ông không bị phụ thuộc vào đối phương như Xuân Hương. Bởi thế, Xuân Hương đã liên tục rơi vào tâm trạng buồn tủi, bẽ bàng khi không đạt được những điều mình muốn.

Như vậy, bài thơ đã thể hiện tâm trạng, thái độ của Xuân Hương: vừa đau buồn vừa phẫn uất trước duyên phận, gắng gượng vươn lên nhưng vẫn rơi vào bi kịch. Bài thơ cho thấy khát vọng sống, khát vọng hạnh phúc và tài năng độc đáo của “Bà Chúa Thơ Nôm” trong nghệ thuật sử dụng từ ngữ và xây dựng hình tượng.