Nguyễn Dữ là một trong những tác giả đáng chú ý của nền văn học trung đại Việt Nam, tuy số lượng sáng tác không nhiều, thế nhưng ông lại là người đã đưa làn gió mới vào văn học dân tộc, mở đường cho thể loại truyện truyền kỳ du nhập vào nền văn học phong phú của nước ta với tập Truyền kỳ mạn lục viết bằng chữ Hán, ra đời khoảng thế kỷ thứ XVI. Nội dung truyện chủ yếu hướng đến ý nghĩa giáo dục lối sống con người hành thiện tích đức, đấu tranh mạnh mẽ chống lại cái ác cái xấu xa, bất công trong xã hội. Chuyện chức Phán sự đền Tản Viên là một trong số 20 truyện ngắn trích rút từ Truyền kỳ mạn lục, đây là truyện tiêu biểu và xuất sắc nhất thể hiện rõ ý đồ cũng như tư tưởng của tác giả. Làm nên thành công của truyện không chỉ nhờ vào phần nội dung có giá trị nhân văn sâu sắc mà còn nhờ vào những đặc sắc nghệ thuật được Nguyễn Dữ sử dụng một cách tinh tế và linh hoạt trong tác phẩm, nhấn mạnh và khắc sâu thêm ý nghĩa giáo dục, phê phán và khuyên răn của truyện.

Nét đặc sắc nghệ thuật đầu tiên và cũng là tiêu biểu nhất bao trùm toàn bộ tác phẩm ấy là nghệ thuật kể chuyện với kết cấu truyện giàu kịch tích, nhiều chi tiết lôi cuốn, cách dẫn dắt chuyện khéo léo, hợp lý, cách kể tả sinh động và hấp dẫn. Nguyễn Dữ đã mở đầu câu chuyện bằng cảnh Tử Văn tắm rửa sạch sẽ, khấn vái rồi "châm lửa đốt đền. Mọi người đều lắc đầu lè lưỡi lo sợ thay cho Tử Văn...". Cách mở đầu đã gây cho độc giả nhiều sự tò mò, hàng loạt các câu hỏi được đặt ra như vì sao Tử Văn đốt đền, vì sao mọi người lại lo sợ,... khiến độc giả có hứng thú tiếp tục tìm hiểu sâu vào câu chuyện. Tiếp đến tác giả bắt đầu tạo ra các nút thắt cho câu chuyện, từ nhỏ đến lớn, rồi dẫn đến những cao trào mạnh mẽ, khiến độc giả hồi hộp trông ngóng cách Nguyễn Dữ gỡ nút thắt. Khởi nguồn từ việc chàng Ngô Tử Văn sau khi đốt đến thì bỗng "thấy trong mình khó chịu, đầu lảo đảo, bụng run run rồi cả người nổi lên một cơn sốt nóng sốt rét", sau đó trong cơn mê sảng thì gặp một kẻ đội mũ trụ, mặc áo giáp, lúc đầu thì giả vờ khuyên giả Tử Văn dựng lại đền, sau thấy chàng dửng dưng thì nổi giận buông lời đe dọa sẽ cho Tử Văn gánh hậu quả khôn lường. Dĩ nhiên rằng với một kẻ đê tiện như tên tướng giặc họ Thôi thì hắn sẽ trả thù Tử Văn bằng mọi cách, sau đó để mở dần đường giải quyết câu chuyện Nguyễn Dữ đã kể chuyện về vị Thổ thần đến mách nước cho Tử Văn biết về chuyện tên yêu quái đã kiện chằng ở Minh ti, để cho chàng chuẩn bị. Đồng thời lúc này đây, Thổ Thần cũng giãi bày nguyên cớ sự việc để cho Tử Văn có đường ăn nói kêu oan dưới Minh ti. Quả nhiên sau đó đến nửa đêm bệnh của Tử Văn trở nặng rồi bị bắt xuống dưới Minh ti, đường đi liên tục hiện ra những quang cảnh hãi hùng, sống động, mở ra trong mắt người đọc những liên tưởng đặc sắc, thú vị về sự rùng rợn cõi âm bằng các chi tiết nhỏ như "...gió tanh sóng xám, hơi lạnh thấu xương. Hai bên cầu có đến mấy vạn quỷ Dạ Xoa đều mắt xanh tóc đỏ, hình dáng nanh ác...". Tuy nhiên Ngô Tử Văn là người chính trực, gan dạ chàng không vì thế mà nản lòng, đến nơi trước điện Diêm Vương chàng bình tĩnh, khẳng khái trả lời và đối đáp một cách mạch lạc với cả Diêm Vương và tên tướng giặc họ Thôi "lời rất cứng cỏi không chịu nhún nhường chút nào". Tại đây nút thắt truyện dần được nới lỏng, Diêm Vương là vị quan thông minh và chính trực thấy Tử Văn ngay thẳng, lời lẽ cương trực nên nỗi lòng nghĩ về sự "thật thà" của hồn ma tên tướng giặc. Từ đó dẫn đến việc Diêm Vương sai người tra xét rõ ngọn ngành, cho gọi Thổ Thần thật tới, cuối cùng câu chuyện được mở nút, mọi sự sáng tỏ, kẻ nào đáng tội phải chịu phạt, Tử Văn được tha bổng, cho sống lại, cuối cùng nhận sự đền đáp là chức Phán sự đền Tản Viên, trở thành bậc tiên giả được người đời kính trọng, phúng viếng. Mở đầu truyện và xuyên suốt truyện là những nút thắt liên tục, căng thẳng và hồi hộp, kết truyện hợp lý, viên mãn khiến độc giả hài lòng và rút ra được nhiều bài học hay đó là nghệ thuật kể truyện đặc sắc mà Nguyễn Dữ đã vận dụng rất thành công.

Chi tiết nghệ thuật thứ hai không kém phần quan trọng ấy là những chi tiết hoang đường kì ảo được đan xen trong truyện bao gồm sự thông linh giữa ba cõi trần-tiên-ma, gây hứng thú sâu sắc cho người đọc. Các chi tiết hoang đường như cảnh rùng rợn ở cõi âm, sự xuất hiện của các nhân vật dưới điện Diêm Vương tăng thêm phần kịch tính, mở ra một không gian truyện mới lạ, hấp dẫn. Việc xây dựng các nhân vật kỳ ảo như hồn ma tên tướng giặc họ Thôi, Diêm Vương, Thổ công là ý tưởng của tác giả về sự liên kết chặt chẽ giữa các thế giới thực và ảo, mỗi nhân vật là đại diện cho một thế lực trong xã hội, không chỉ đúng với cõi trần gian và giữa ba cõi tiên, âm, dương cũng đều đúng. Khi mà tên tướng giặc họ Thôi là đại diện cho cái ác, dối trá, lúc sống thì làm quân xâm lược, khi chết lại làm yêu quái, tham lam, đút lót hối lộ, phá hoại sự yên bình của cả ba giới. Thổ thần là tiên, đại diện cho bên thiện, nhưng bị cái ác chèn ép, phải cần có sự hỗ trợ của Tử Văn để lấy lại công bằng cho mình. Còn Diêm Vương là đại diện cho người phán xử, quyền lực, có năng lực phân xét đúng sai, trả lại công bằng cho cho người lương thiện, và trừng phạt kẻ ác. Sự xuất hiện của các nhân vật có mang yếu tố hoang đường kì ảo không chỉ đem lại sức hấp dẫn cho tác phẩm mà còn có ý nghĩa giáo dục con người rằng dù sống hay chết thì thế giới vẫn luôn có trật tự, thiện luôn thắng ác, con người dù ở cõi nào cũng phải hành xử đúng mực, chết không phải là đã kết thúc. Từ đó ta thấy được rằng tư tưởng răn đe và giáo dục mà Nguyễn Dữ muốn truyền tải cũng trở nên sâu sắc, ấn tượng hơn.

Cuối cùng đặc sắc của truyện còn nằm ở việc xây dựng tuyến nhân vật thiện - ác tương phản đối lập nhau rõ ràng. Nhân vật Ngô Tử Văn tuy chỉ là người phàm nhưng dũng cảm có tấm lòng hành thiện trượng nghĩa, bình tĩnh trước mọi biến cố xảy đến, khi cần thưa chuyện thì nói năng mạch lạc, chứng cứ rõ ràng, không hề chịu lép vế trước tên giặc họ Thôi. Trái lại hồn ma tên tướng giặc thì có phép thuật, mạnh hơn Tử Văn, thế nhưng lại làm việc ác, giả nhân giả nghĩa, nói dối trắng trợn, cuối cùng đành chịu đuối lý trước sự vạch trần mạnh mẽ, thẳng thắn của Ngô Tử Văn. Đọc truyện ta có thể thấy tính chất thiện-ác của nhân vật được bộc lộ một cách rõ ràng qua lời nói, hành động, cùng với nội tâm (Ngô Tử Văn), điều đó giúp độc giả có một cái nhìn đa chiều và khách quan hơn về các nhân vật.

Thêm một chi tiết nữa về nghệ thuật kể chuyện, mà nói đúng ta là các vận dụng câu chữ, Nguyễn Dữ không kể chuyện bằng một lối duy nhất mà thay vào đó ông phát triển câu chuyện cả trên ba phương diện ấy là lời kể khách quan của người dẫn chuyện, tính chủ quan trong lời thoại của các nhân vật và cuối cùng là phần lời bình đưa ra các nhận xét đánh giá chung, để giúp người đọc hiểu hơn về tư tưởng, cốt truyện và nhân vật. Đó là một cách kể chuyện hay, tự nhiên, linh hoạt và hấp dẫn mà không phải tác phẩm nào cũng có được.

Chuyện chức phán sự đền Tản Viên là một truyện truyền kỳ hay và đặc sắc, làm nên giá trị nhân văn, ý nghĩa giáo dục của câu chuyện không chỉ bởi nội dung tranh đấu giữa cái thiện và cái ác, mà còn nằm ở cả nghệ thuật đặc sắc của tác phẩm, tô đậm, điển hình hóa từng nhân vật, phác họa rõ bối cảnh, làm nổi bật chủ đề và tư tưởng của tác giả, tác phẩm. Câu chuyện đã chứng minh được tính chất liên quan mật thiết giữa nội dung và nghệ thuật trong một tác phẩm văn học, một tác phẩm hay không chỉ cần nội dung tốt mà còn cần cả sự linh hoạt, khéo léo của nghệ thuật, giống như một món ăn tuyệt vời, không chỉ cần ngon mà còn cần đẹp mắt.