Xuân Diệu từng nhận xét về thơ của Nguyễn Trãi rằng “Trán thi sĩ vượt mây nhưng ruột thơ vẫn cháy lên ngọn lửa đời rất ấm”. Quả thật, thơ Nguyễn Trãi từ xưa đến nay không ai có thể cưỡng nổi lòng mình mà hết lòng khen ngợi. Đến với bài thơ “Bến đò xuân đầu trại” do ông chắp tay bằng chữ Hán đã để lại dấu ấn khó phai.

“Độ đầu xuân thảo lục như yên

Xuân vũ thiêm lai thủy phách thiên.

Dã kính hoang lương hành khách thiểu,

Cô châu trấn nhật các sa miên”.

“Bến đò xuân đầu trại” viết theo thể thơ thất ngôn tứ tuyệt, được rút trong tập “Ức Trai thi tập” miêu tả khung cảnh mưa mùa xuân trên bến đò đầu trại. Trong những ngày tháng sống ở Côn Sơn, tức cảnh sinh tình, Nguyễn Trãi đã không kìm được mà “nở hoa trên trang giấy”.

Mở đầu bài thơ, nhà thơ viết:

“Độ đầu xuân thảo lục như yên”

(Dịch: Cỏ xuân ở đầu bến đò xanh như khói)

Màu xanh của cỏ được hiện lên. Một màu xanh mơn mởn, căng tràn sức sống. Sắc xanh vào mùa xuân càng khiến trái tim người ta thêm phần háo hức. Thế nhưng, thảm cỏ đấy lại được nhà thơ ví “như yên”. Rõ ràng, màu xanh ở đây đã bị trộn lẫn bởi đám sương khói mờ mờ ảo ảo. Nó như thoắt ẩn thoát hiện, có cái gì đấy rõ nét nhưng có khi thì không. Trong làn sương chuyển dịch nhẹ nhàng lướt vào cỏ xanh, Nguyễn Trãi đã chú ý đến. Sự khác biệt của ông so với những nhà thơ khác ở chỗ, là người luôn tìm được cái cảm hứng trong ti tỉ những điều nhỏ nhặt, thậm chí là hiện tượng người ta lãng quên. Phép so sánh phần nào làm nổi bật được màu xanh trên nền sương khói xám trắng mơ hồ.

“Xuân vũ thiên lai thủy phách thiên.”

(Dịch: Lại thêm có mưa xuân nước vỗ vào nền trời)

Mùa xuân đến, kéo theo những đợt mưa phùn lất phất. Ở đây, với Nguyễn Trãi, ông có cái nhìn hết sức mới lạ khi dùng “thủy phách thiên”. Đó là sự vận động của mùa xuân. Trên bến sông vào độ xuân ấy, những giọt mưa thả nhẹ lên mặt nước uyển chuyển và nhẹ nhàng. Mưa không chỉ chạm vào mặt nước vốn tĩnh lặng mà nó còn tưới mát thảm cỏ trên mặt đất vốn đã xanh mởn nay còn xanh hơn.

“Dã kính hoang lương hành khách thiểu,”

(Dịch: Đường ngoài nội vắng teo ít người đi lại)

Câu thơ thứ ba trong bài là câu thơ tả thực, chuyển dịch từ cảnh vật thiên nhiên sang khung cảnh con người. Trên con đường đồng nội, những tưởng nhộn nhịp hóa ra chỉ là “thưa”. Bến đò hiu quạnh, lác đác vài người. Từ “quạnh” nhấn mạnh sự yên tĩnh đến thê lương.

“Cô châu trấn nhật các sa miên.”

(Dịch thơ: Chiếc thuyền đơn côi suốt ngày gối đầu lên bãi cát ngủ say)

Có lẽ, đây là câu thần của bài thơ. Cảnh xuân ở bến đò đẹp đến nhường nào thì cảnh người lại khiến chúng ta khoác lên nỗi đượm buồn. Chiếc thuyền đơn côi tĩnh lặng trên mặt nước không vị khách “ghé thăm”. Vì thế mà chiếc thuyền này đã “gối đầu” lên bãi cát mơ màng ngủ cũng bởi tiết trời mưa. Hình ảnh vừa thi vị vừa thơ mộng....(Xem thêm: https://kienviolet.com/phan-tich-bai-tho-ben-do-xuan-dau-trai)