Theo lão kỳ thủ Nguyễn Minh Trưng (ở thị xã An Nhơn, tỉnh Bình Định, từng vô địch giải cờ tướng quốc gia), trước đây, hội cờ người phổ biến khắp các làng quê ở tỉnh Bình Định. Tuy nhiên, trải qua bao thăng trầm của lịch sử, hội cờ người dần mai một. Mãi đến năm 2006, võ sư Lê Xuân Cảnh (phường Nhơn Hưng, thị xã An Nhơn) mới quyết định khôi phục lại trò chơi dân gian cờ người này tại phường Nhơn Hưng. Võ sư Cảnh có sáng kiến đưa biểu diễn, thi đấu võ cổ truyền vào hình thức chơi cờ người, để hội cờ càng thêm sinh động và hấp dẫn hơn.

Cũng từ đó, võ sư Lê Xuân Cảnh và học trò được mời đi biểu diễn ở nhiều nơi trong tỉnh Bình Định. Rồi, nhận thấy trò chơi dân gian này có sức thu hút nên một số địa phương trong tỉnh bắt đầu khôi phục. Các địa phương như: An Nhơn, Quy Nhơn, Tuy Phước… vào những ngày đầu xuân luôn tổ chức biểu diễn, thi đấu cờ người nhằm khôi phục lại trò chơi, nét văn hóa dân gian đặc sắc này.

Xuất phát từ môn thể thao đầy trí tuệ và nghệ thuật là cờ tướng, cờ người có luật chơi như cờ tướng với đầy đủ các tướng, sĩ, tượng, xe, pháo, mã và tốt. Nhưng thay vì đặt bàn cờ trên bàn với những quân cờ bằng gỗ hay ngà, thì bàn cờ người được vẽ vuông vức trên khoảng sân rộng với 32 quân cờ là 32 võ sinh. Các võ sinh cầm trên tay những vũ khí như: gươm, đao, mác, kiếm… và được điều khiển bởi hai kỳ thủ ngồi trên chòi.

Trước giờ thi đấu, bên ngoài bàn cờ người, cổ động viên “tiếp sức” cho đội mình bằng những hồi trống, tiếng chiêng liên hồi làm cho không khí trở nên sôi động. Quá trình thi đấu, khi kỳ thủ ngồi trên chòi điều khiển quân cờ (điều khiển bằng ba thuật ngữ: “tấn”, “bình”, “thoái”) thì tiếng trống lệnh vang lên, quân cờ phải xuất tiến bằng các thế võ như: đứng tấn, múa đao, giáo, mác, đi một bài quyền...

Trong khi đó, mỗi nước cờ ăn quân được gắn liền với thế võ tương ứng khác nhau. Chẳng hạn, quân mã muốn sát bất cứ quân cờ nào khác của đối phương thì dùng thế “hầu tiểu kiêm kê” xoay một vòng rồi đánh ngang, quân xe sát quân pháo thì dùng thế “thừa châu bố địa” đánh phủ đầu từ trên xuống, quân pháo sát quân mã thì dùng thế “đục pháo xuân thiên” từ dưới đánh lên trên, quân bồ sát quân mã thì dùng thế “ngưu khai giác” giống như cặp sừng trâu đánh qua đánh lại...

“Võ thuật trong cờ người đã được nghiên cứu và phát triển thành bài, thành thế. Các quân cờ tùy theo đối thủ mà có những miếng đòn, thế đánh riêng. Cứ như vậy, những bộ pháp di chuyển được đúc kết thành 81 bài rất đặc sắc và phong phú”, võ sư Lê Xuân Cảnh cho biết.

Khi quân của một trong hai bên bị sát hạ thì hồi trống cũng vang lên theo nhịp trống sát. Quân cờ thua sẽ bị loại khỏi cuộc chơi, phải ngồi về phía sau bàn cờ của đối phương. Còn khi một trong hai kỳ thủ rơi vào thế bí, không chịu xuất quân thì hồi trống thúc giục vang lên liên hồi, nếu kỳ thủ không thể xuất quân sẽ bị xử thua.

Càng về sau, khi các quân cờ càng thưa dần cũng là lúc cuộc cờ thêm căng thẳng. Những quân cờ chủ chốt còn lại, tùy theo từng thế cờ nhất định để di chuyển, thi triển các thế võ khác nhau. Tính hấp dẫn vì thế cũng tăng dần, tạo những cao trào nhiều cung bậc cảm xúc. Nhiều ván cờ còn là sự tái hiện của những trận chiến, những trận đánh oai hùng trong lịch sử với các chiến thuật cực kỳ cao thâm khó lường, mang đến cho người xem hết bất ngờ này đến bất ngờ khác. Những thế trận tưởng thắng bỗng hóa thành bại, hay tưởng bại bỗng vùng lên quật khởi kiên cường.

“Sự hấp dẫn của cờ người thường là lúc bước vào tàn cuộc. Lúc này các trận chiến của các quân cờ cũng quyết liệt và dữ dội nhất. Người nhập vai tướng phải là người giỏi võ. Bước vào đường cùng, vị tướng thường trổ hết các tuyệt chiêu của mình để phá vòng vây. Tả xung hữu đột, có khi phải đánh liên tiếp với hai, ba đối thủ nên các trận chiến thường diễn ra rất hấp dẫn”, lão kỳ thủ Nguyễn Minh Trưng cho biết.

Để thực hiện được nước cờ theo từng thế võ, đòi hỏi các võ sinh không chỉ am hiểu võ cổ truyền mà còn có những kiến thức cơ bản về kỳ thuật. Vì vậy, để được chọn vào đội thi đấu cờ người, các võ sinh phải được huấn luyện võ thuật rất nhuần nhuyễn, công phu.

Trong 32 quân cờ, ngoài những chàng trai khỏe mạnh cũng có nhiều bóng hồng xinh đẹp. Các cô gái ẩn mình trong những quân cờ với những thế võ của đất Bình Định danh tiếng, mang đến cho khán giả nhiều khoảnh khắc thú vị và bất ngờ, như thể những bông hoa tô điểm thêm cho mùa xuân của đất trời.

Mỗi trận cờ người đều có người điều khiển và bình luận, thường là một cao thủ cờ tướng. Một trận đấu thường kéo dài hai giờ đồng hồ, nếu sau thời gian này vẫn “bất phân thắng bại” thì người điều khiển sẽ hội ý hai cao thủ với hai phương án, một là bốc thăm để phân chia thắng bại, hai là cả hai nhận kết quả hòa. Vì thi đấu dưới hình thức biểu diễn, giao lưu học hỏi kinh nghiệm nên kết thúc trận đấu, cả hai bên đều được trao giải nhằm động viên tinh thần của các kỳ thủ và võ sinh.

Đã quá tuổi “thất thập cổ lai hy”, nhưng bằng kiến thức uyên thâm, lão kỳ thủ Nguyễn Minh Trưng thường được tín nhiệm giao cho trọng trách điều khiển trận đấu cờ người. Với niềm đam mê môn cờ tướng cùng sự dí dỏm vốn có, lão kỳ thủ này đã làm tăng thêm sự hấp dẫn của trận đấu bằng những lời bình vừa sâu về chuyên môn, vừa pha chút hài hước. Không khí những ngày xuân quanh những trận đấu cờ người vì thế càng trở nên đặc biệt.

Theo lão kỳ thủ Nguyễn Minh Trưng, thi đấu cờ người thể hiện rất rõ bản sắc văn hóa vùng miền. Nếu như ở miền Bắc, tiến trình trong hội cờ người mang đậm dấu ấn diễn xướng dân gian qua các điệu múa kèm theo những bài vè đặc trưng; thì ở miền Trung và miền Nam, phần biểu diễn của các quân cờ có phần sống động hơn, khi tiếng trống lệnh vang lên, quân cờ phải xuất tiến tới, tấn công đối phương bằng các thế võ. Riêng hội cờ người ở Bình Định, người xem được thưởng ngoạn những màn thi đấu võ thuật độc đáo như một cuộc đối kháng thật sự, chứ không chỉ đơn thuần là những màn biểu diễn.

“Có dịp xem hội đánh cờ người ở một số thành phố lớn, tôi thấy cờ người ở Bình Định có nét độc đáo riêng. Đó là phần “hồn” mang đậm nét dân dã. Điểm hay nữa là ở mỗi trận thi đấu, lực lượng võ sinh đồng đều về hình thể, đánh những động tác võ thuật cổ truyền bám sát đặc điểm chiến đấu riêng của từng quân cờ”, lão kỳ thủ Nguyễn Minh Trưng nhận xét.

Theo ông Nguyễn Ngọc Tiến - Giám đốc Trung tâm Văn hóa - Thông tin và Thể thao TP. Quy Nhơn, với người Việt Nam, vào mỗi dịp xuân về, các hoạt động lễ hội dân gian truyền thống lại được tổ chức thu hút đông đảo người tham dự, trong đó có môn cờ người. Đây là môn thể thao trí tuệ sinh động và hấp dẫn, có tác dụng nuôi dưỡng những giá trị tinh thần dân tộc.

“Cờ người ở Bình Định là trò chơi vừa đấu trí, vừa phô diễn nét đẹp của võ thuật. Thế nên những năm qua, biểu diễn cờ người ở TP. Quy Nhơn luôn thu hút đông đảo người dân và du khách đến xem”, ông Tiến cho biết.

Có thể nói, mặc dù là một môn thể thao đấu trí và có sự thắng thua, nhưng trong trận đấu cờ người ở Bình Định, cuộc chơi thường đem lại những tiếng cười sảng khoái, những niềm vui hòa lẫn trong không khí háo hức của lễ hội mùa xuân, chứ không phải nặng nề như nhiều cuộc chơi khác. Với khán giả, xem đấu cờ người, ngoài chú ý các nước đi của mỗi bên, còn chú ý cả những màn tỉ thí võ thuật đặc trưng của từng quân cờ. Đây chính là sự kết hợp hài hòa khiến cho trận đấu thêm thú vị, cuốn hút.