Trong nền văn học trung đại Việt Nam, Nguyễn Du là một đại thi hào với tài hoa kiệt xuất và tấm lòng nhân ái vĩ đại. “Truyện Kiều” là tác phẩm tiêu biểu của ông, có tên gọi khác là “Đoạn trường tân thanh”.

Trong tác phẩm truyện thơ nổi tiếng này, Nguyễn Du đã khắc họa hình tượng nhân vật Vương Thúy Kiều, một cô gái mà “người sao hiếu nghĩa đủ đường” nhưng số phận đầy truân chuyên đau khổ, trong một xã hội phong kiến thối nát bị chi phối bởi thế lực của đồng tiền. Một trong những đoạn thơ đặc sắc miêu tả tâm trạng của người con gái đó trên bước đường lưu lạc là đoạn trích “Kiều ở lầu Ngưng Bích”.

Đoạn thơ “Kiều ở lầu Ngưng Bích” viết về tình cảnh của nàng Kiều sau khi bị Mã Giám Sinh lừa mua về lầu xanh của mụ Tú Bà. Vì Kiều phản kháng quyết liệt, Tú Bà đành đem Kiều ra giam lỏng ở lầu Ngưng Bích, một nơi hoang vắng, xa thôn xóm, làng mạc. Cảnh vật nơi này thật buồn tẻ:

Trước lầu Ngưng Bích khóa xuân
Vẻ non xa tấm trăng gần ở chung
Bốn bề bát ngát xa trông
Cát vàng cồn nọ, bụi hồng dặm kia

Ngay câu thơ mở đầu, nhà thơ Nguyễn Du đã xót xa nói về tình cảnh của Kiều qua hai chữ “khóa xuân”. Người con gái nào cũng có một tuổi xuân phơi phới tươi đẹp, tràn đầy hạnh phúc và hi vọng. Nhưng tuổi xuân của Kiều đã bị khóa lại, mất tự do, những nỗi đau trong số phận bắt đầu ập đến cuộc đời nàng.

Phong cảnh lầu Ngưng Bích thật buồn, đó cũng là sự thể hiện xuất sắc của nghệ thuật tả cảnh ngụ tình: non thì xa mà trăng thì gần, lại thêm bốn bề cảnh vật mênh mông, trống trải, chẳng có một dấu tích của con người. Phóng tầm mắt xa hơn, chỉ thấy vài cồn cát, cùng bụi cuốn lên theo gió bay.

Cảnh càng hùng vĩ, bao la thì tâm trạng người con gái càng lẻ loi, đáng thương, vì hình ảnh của nàng trở nên nhỏ bé quá. Cách thức kết hợp từ ngữ, hình ảnh như: non xa với trăng gần, rồi cát vàng, bụi hồng… đã liệt kê ra một cảnh tượng có phần ngổn ngang, trống trải như nỗi lòng của Kiều trong lúc này. Đó chính là một nét tâm trạng của Kiều trên bước đường lưu lạc, khơi gợi ở người đọc niềm trắc ẩn và xót thương trước cảnh ngộ ngang trái mà nàng phải chịu.

Từ cách miêu tả phong cảnh để thể hiện nội tâm nhân vật ở những câu thơ trên, nhà thơ chuyển sang trực tiếp thể hiện nỗi đau của nhân vật trong cảnh tình này:

Bẽ bàng mây sớm đèn khuya
Nửa tình nửa cảnh như chia tấm lòng.

Từ láy “bẽ bàng” miêu tả nỗi chua xót, sầu khổ của người con gái ngây thơ, giàu lóng tự trọng, nhưng lại bị chà đạp nhân phẩm, đến nỗi định giải thoát bản thân bằng cái chết nhưng cũng không thể. Đó cũng là tình cảnh đơn độc, kêu trời không thấu, kêu đất, đất không hay, chỉ có áng mây buổi sớm, ngọn đèn khuya làm bạn, thui thủi lo âu.

Chỉ bằng một vài từ đơn sơ như thế, nhưng nhà thơ đã làm hiện lên tất cả những đắng cay của nàng Kiều một cách thật tinh tế. Và Nguyễn Du cũng lý giải nỗi buồn ngày một đậm sâu của Kiều, ấy là bởi “nửa tình nửa cảnh” làm cho cõi lòng Kiều thêm đau khổ. Tú Bà khi giam lỏng nàng ở đây có lẽ cũng là để khiến nàng bị nỗi buồn dày vò, để thực hiện âm mưu của mụ, muốn đẩy Kiều vào lầu xanh, sống kiếp ô nhục. Thật đáng thương cho nàng!

Xét về nghệ thuật thơ lục bát, thì Truyện Kiều nói chung và 6 câu thơ mở đầu đoạn trích “Kiều ở lầu Ngưng Bích” nói riêng đã đạt tới đỉnh cao của thể loại Truyện thơ Nôm. Ngòi bút tả cảnh, tả tâm lý và cách sử dụng từ ngữ, hình ảnh vô cùng tinh tế góp phần miêu tả tâm trạng của nàng Kiều một cách rất tự nhiên và đặc sắc.

Từ đó, đại thi hào Nguyễn Du không chỉ bộc lộ tài hoa văn chương xuất sắc của mình, mà còn bộc lộ một tấm lòng yêu thương con người, ngòi bút nhân đạo vô cùng cao cả. Ông không chỉ xót thương nỗi đau của Kiều, mà còn ngợi ca phẩm chất tốt đẹp của nàng. Và từ đó, ngợi ca con người dù bị vùi dập mà vẫn giữ được nét đẹp trong tâm hồn của mình.