Thành công nhất của tác phẩm "Chữ người tử tù" đó chính là tình huống truyện đối lập, gay cấn, bất ngờ. Tác giả đã xây dựng thành công một tình huống truyện vô cùng độc đáo, cuộc gặp gỡ tình cờ, éo le giữa hai nhân vật Huấn Cao với Viên quản ngục.

→ Diễn biến cho chữ: Được Nguyễn Tuân miêu tả hết sức tỉ mỉ. Thái độ ban đầu Huấn Cao: tỏ ra khinh thường, coi rẻ tiền bạc, công sức của viên quản ngục. Sự thay đổi thái độ của Huấn Cao: khi nhận thấy sự chân thật muốn có được cái đẹp của viên quản ngục, Huấn Cao hết sức trân trọng và đồng ý cho chữ.

→ Về không gian: Nơi bẩn thỉu, hôi hám, tối tăm chốn ngục thất mà Huấn Cao là tử tù còn viên quản ngục là người có địa vị cao hơn trong ngục thất. Cảnh cho chữ được diễn ra mà từ xưa đến nay chưa từng xuất hiện. Không gian và thời gian rất đặc biệt; vị thế của các nhân vật đối lập nhau, đảo ngược, làm thay đổi quan hệ, thái độ, hành vi khác thường của các nhân vật, làm nổi bật lên vẻ đẹp của cái dũng cảm, hiền lương, tài sắc. Tình huống truyện góp phần to lớn khắc họa nên tính cách nhân vật; tăng sự kịch tính của nội dung của tác phẩm

→ Về thời gian: Đêm cuối cùng trước khi Huấn Cao phải bị thi hành bản án tử. Đó là một cuộc gặp gỡ éo le giữa một tử tù có chí khí hiên ngang, nhân cách cao đẹp, viết chữ rất đẹp với một người biết thưởng thức cái đẹp, đặc biệt là chữ của Huấn Cao.

→ Trên phương diện xã hội họ gặp nhau trong cảnh ngộ và vị thế đối lập: Huấn Cao cầm đầu đội quân chống lại triều đình, bị coi là phản quốc, bị kết tội đại nghịch và bị chém; còn viên quản ngục lại là người phụng sự triều đình, đại diện cho quyền lực nhà nước, bộ máy cai trị của chế độ phong kiến. Nhưng điều kỳ diệu là 2 kẻ tưởng như đối nghịch đó lại có thể trở thành bạn bè của nhau.

→ Ở phương diện nghệ thuật: Huấn Cao là một tài năng hiếm có, một tay viết chữ nho xuất hiện một không hai trên đời. Viên quản ngục tuy là người không có tài năng gì nhưng lại biết thưởng thức cái đẹp, ông cả đời khao khát có được chữ của Huấn Cao.

→ Ở phương diện cá nhân con người: Huấn Cao đang đối diện với cái chết mà khí phách vẫn rất hiên ngang, bất chấp ngục tù và cái chết; còn viên quản ngục đang thực hiện theo mệnh lệnh của triều đình mà lại dám đối đãi đặc biệt với tử tù. Huấn Cao là người đề cao nhân nghĩa, khinh thường danh lợi, tấm lòng biết gạn đục, đem cái tâm để đối đãi tử tế với người biết thưởng thức cái đẹp, trong cái tâm chất chứa cái tài; còn viên quản ngục là một con người có tâm hồn lương thiện, trong sáng giữa một xã hội loạn lạc, đầy rẫy những tối tăm.

→ Nghệ thuật tạo không khí cổ xưa cho tác phẩm: Những chi tiết về cảnh, người của một thời ngày xưa. Sử dụng hàng loạt những từ ngữ Hán - Việt: thầy thơ lại, thiên lương, viên quản ngục, pháp trường, bộ tứ bình, bái lĩnh, bức trung đường,....tạo nên một tác phẩm tràn ngập sự cổ kính, lịch sử.

→ Sử dụng triệt để thủ pháp tương phản đối lập, khắc họa nhân vật theo bút pháp lãng mạn, làm nổi trội giữa cái đẹp và cái xấu, cái lành và cái ác, lý tưởng và hiện thực. Cảnh cho chữ là cảnh in đậm trong lòng người đọc nhất của tác phẩm. Nó vừa thiêng liêng, cao quý, tràn ngập ánh sáng tỏa ra từ cái đẹp. Cái đẹp tỏa ra từ khí phách, nhân cách, phẩm chất thiện lương, trong sáng của các nhân vật và đặc biệt là nó được toát ra từ đôi bàn tay tài hoa của tử tù Huấn Cao.

Sự tài hoa của Nguyễn Tuân được thể hiện ở cách thức nhìn nhận và phản ánh con người của mình, "ngông" trong cách thể hiện khác người. Từ đề tài, nội dung, nhân vật đến cách thể hiện đều rất bất ngờ, giàu sáng tạo. Tử tù từ người lái đò bình thường bỗng dưng trở thành nghệ sĩ tài hoa.

Nguyễn Tuân là một con người rất yêu cái đẹp, ông dành trọn cuộc đời để tìm kiếm điều đó. Tử tù không được nhìn nhận ở phương diện cái ác, tội lỗi đầy mình mà nhìn nhận qua sự tài hoa. Người lái đò không nhìn nhận ở phương diện nghề nghiệp mà nhìn ở sự nghệ sĩ. Tất cả đều được nâng lên dưới ngòi bút tài hoa của Nguyễn Tuân.

Nguyễn Tuân đã đặt nhân vật của mình ở nhiều phương diện khác nhau. Ở phương diện xã hội: Huấn Cao là một kẻ đầy tội lỗi đang chịu cảnh chuẩn bị chém đầu...Ở phương diện nghệ thuật: Huấn Cao lại là một con người tài hoa biết sáng tạo ra cái đẹp. Ở phương diện võ thuật: Huấn Cao lại hiện lên là vị tướng tài ba, có tài bẻ khóa vượt ngục....Sự đặc sắc và phong phú chính là đặc điểm trong nghệ thuật bởi với ông sự đơn giản và đơn điệu chính là cốt yếu của nghệ thuật.