Là một loại hình nghệ thuật truyền thống đặc trưng, Then có tiếng gọi từ biến âm của “Thiên” (nghĩa là trời), là thế giới thần linh huyền ảo của những vị thần, chính vì sự thiêng liêng ấy nên hát then thường được dùng trong tế lễ, cầu mùa, cầu phúc, cầu an, cầu cho mưa thuận gió hòa, tiếng then qua người hát cất lên gửi về trời mà thấu hiểu cho mọi người, mọi nhà bình an, yên vui, hạnh phúc. Với Then thì cây đàn tính là vật không thể tách rời, người Tày gọi cây đàn là “ăn tính then”- cái đàn trời. Then là điệu hát của trời, cây đàn tính là cây đàn được trời ban cho người làm Then là cầu nối giữa hai thế giới tâm linh và hiện thực, giữa cõi trời và hạ giới nên người làm Then phải am hiểu về phong tục tập quán, các ông Then, bà Then thường có sự kế thừa truyền thống của gia đình. Then tồn tại hai dòng: Then văn và Then võ. Then văn thường thiên về sự kể lể trong lời ca, giai điệu không rõ ràng và người làm Then không dùng chân “xóc” nhạc, còn Then võ lại có lời ca rõ ràng, mạnh mẽ sôi nổi và người làm Then dùng chân để “xóc” nhạc. Âm nhạc trong Then rất phong phú, mang tính trữ tình sâu lắng của những lời tự sự. Múa Then có tính chất lễ thức nhịp nhàng uyển chuyển, phong phú về động tác, chủ yếu tồn tại dưới ba hình thức múa: múa Chầu, múa Sluoong, múa nghi lễ. Đứng trên phương diện văn học Then được xem như những bản trường ca với các đoạn chương móc xích với nhau logic từ đầu đến cuối, Then mang tính huyền thoại gắn với những sự tích để dăn dạy con cháu ăn ở có hiếu có đức như sự tích: con ve sầu, mụ yêu tinh (Già dỉn), núi hoa, núi tuyết. Về mỹ thuật thì đó là sự phong phú về cách trang trí bàn lễ, đồ lễ, kim ngân …nhất là thể hiện trên chiếc mũ Then, đó là sự miêu tả cuộc sống nơi thiên đình với rồng cuộn, mây bay, hạc vàng óng ánh.

Hát then và đàn tính luôn gắn bó, hòa quyện vào nhau không thể tách rời. Theo truyền thuyết, đàn tính trước kia có mười hai dây, khi cất tiếng khiến con người và vạn vật say mê làm đảo lộn đất trời, cũng vì mải mê nghe tiếng đàn mà các thần tiên quên mất nhiệm vụ, vì thế mà Ngọc Hoàng đã tước bỏ mười dây của đàn và chỉ còn lại hai dây như bây giờ. Nhưng tiếng đàn vẫn luôn tha thiết, nhẹ nhàng, khi cất lên tiếng đàn và lời hát vẫn làm say đắm mọi lứa tuổi thông qua các nghi lễ tín ngưỡng, văn nghệ quần chúng để cầu chúc sự bình yên, no ấm hạnh phúc.

Huyện Định Hóa, Thái Nguyên, dân tộc Tày, Nùng chiếm tới 65% dân số. Nơi đây còn lưu giữ rất nhiều thư tịch cổ, các nghi thức cúng, tế thần linh trời đất, các trò chơi dân gian…của người Tày, Nùng, trong đó có hát then. Then vùng Định Hóa là sự dung hòa và kế thừa. Khi nghe hát then, người nghe như thấy ở đó có một chút của các làn điệu then Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Tuyên Quang và cả then mới…phải chăng đây là lý do làm cho những nhà nghiên cứu loại hình văn hóa này khó nhận diện, bởi chúng ta còn nặng về lối tư duy là phải đi tìm nguồn cội nơi ra đời nguồn gốc then Thái Nguyên hay then Cao Bằng, Lạng Sơn, Tuyên Quang?…

Trong các bản, làng vùng ATK Định Hóa, ta dễ nhận thấy các cụ già cao tuổi, những nghệ nhân đều tự trồng Bầu lấy quả làm đàn tính, các nghệ nhân thể hiện các loại hình nghệ thuật dân gian phong phú và đa dạng kết hợp giữa nét then cổ và hiện đại. Việc diễn xướng hát then gắn liền với đạo cụ, trang phục truyền thống được thể hiện trong một không gian trang nghiêm. Hằng năm, vào ngày mùng 9, 10 tháng giêng (âm lịch) tại sân đèo De, xã Phú Đình – trung tâm Khu di tích quốc gia đặc biệt ATK Định Hóa, huyện Định Hóa tổ chức Lễ hội Lồng Tồng (xuống đồng), thì diễn xướng then là một nghi lễ quan trọng trong phần lễ của Lễ hội này.

Tại vùng Định Hóa, bên cạnh những làn điệu then cổ mang đậm bản sắc dân tộc, ca ngợi tình yêu quê hương đất nước, tình yêu đôi lứa, gắn liền với lao động sản xuất…thì trong những sáng tác cải biên mới kế thừa có chọn lọc, chủ đề sáng tác gắn liền với các cuộc vận động lớn trong cộng đồng được xã hội quan tâm hưởng ứng như chủ đề ca ngợi về Đảng, Bác Hồ, xây dựng đời sống văn hóa, về ATK Định Hóa và núi rừng Việt Bắc…

Trong những năm qua, tỉnh Thái Nguyên cũng đã rất quan tâm, chú trọng công tác bảo tồn, phát huy dân ca các dân tộc, trong đó có hát then đàn tính. Trước đây, các nghệ nhân hoạt động riêng biệt theo từng địa bàn cho đến năm 2005, tỉnh Thái Nguyên đăng cai Liên hoan hát Then, đàn tính toàn quốc lần thứ nhất, họ mới có dịp hội tụ, cùng trao đổi kinh nghiệm và trau dồi tài năng. Sau đó, các Câu lạc bộ Then được thành lập nhằm duy trì hoạt động giao lưu, trao đổi và truyền dạy cho những người yêu thích môn nghệ thuật dân tộc này. Đầu năm 2007, Câu lạc bộ Dân ca các dân tộc huyện Định Hóa được thành lập trên cơ sở nhóm nghệ nhân Then, qua tuyển lựa đã kết nạp gần 50 hội viên của 4 dân tộc: Tày, Nùng, Dao, Kinh….hình thành các tổ, đội văn nghệ dân gian ATK, đội văn nghệ Tỉn Keo (xã Phú Đình); tổ văn nghệ dân gian các dân tộc ở thôn Khau Diều (xã Định Biên); Làng văn hóa Bản Quyên (xã Điềm Mặc); hai câu lạc bộ của Làng Chủng, Đồng Mon (xã Trung Hội), thôn Nà lọm (xã Phúc Chu); Câu lạc bộ dân ca (xã Bảo Linh)… đã đóng góp rất lớn cho công tác bảo tồn và phát huy các làn điều hát then đàn tính ở địa phương. Điều đáng mừng hơn nữa là khi các tổ đội văn nghệ dân gian quần chúng ra đời đều có sự tham gia của các các thành viên nhỏ tuổi, các em rất thích thú say sưa tập luyện và đạt nhiều giải cao trong các kỳ hội diễn các cấp tổ chức.

ATK Định Hóa, là nơi Trung ương Đảng, Chính phủ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ở, làm việc (1946 – 1954), lãnh đạo cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp giành thắng lợi. Với tổng số 128 địa điểm di tích lịch sử đã được kiểm kê, hiện có 16 điểm di tích được xếp hạng quốc gia; 05 điểm di tích được xếp hạng cấp tỉnh; 16 xã được tuyên dương Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp; 01 xã được tuyên dương Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân thời kỳ chống đế quốc Mỹ. Với những giá trị lịch sử và khoa học của khu di tích, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 548/QĐ-TTg, ngày 10/5/2012 công nhận Di tích Quốc gia đặc biệt An toàn khu (ATK) Định Hóa, huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên.

Di tích Quốc gia đặc biệt ATK Định Hóa, thực sự được du khách trong nước và bè bạn bốn phương coi đây là một “điểm đỏ” về cội nguồn. Tuy nhiên, sự gắn kết, việc tuyên truyền giữa văn hóa vật thể và phi vật thể vẫn chưa tương xứng, chủ yếu còn dừng lại ở các hoạt động tham quan di tích, nghiên cứu khoa học. Để bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa văn hóa vật thể, phi vật thể (trong đó hát then đàn tính) gắn với phát triển du lịch, Ban quản lý Khu di tích lịch sử – Sinh thái ATK Định Hóa, Thái Nguyên đã từng bước quan tâm, thành lập phòng Di tích, Du lịch và Văn hóa phi vật thể, làm công tác nghiên cứu, bảo tồn, đã phối hợp với các Câu lạc bộ Hát then đàn tính các xã như Phú Đình, Điềm Mặc, Định Biên, Trung Hội… đưa các làn điệu dân ca truyền thống trong đó có hát then tham gia phục vụ, giao lưu với các đoàn khách. Mở ra một triển vọng đầy tích cực trong việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa văn hóa vật thể, phi vật thể gắn với phát triển du lịch tại mảnh đất “Chiến khu xưa”./.