Nguyễn Duy thuộc thế hệ nhà thơ trưởng thành từ cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước. Bài thơ “Ánh trăng” được Nguyễn Duy sáng tác năm 1978 đã thể hiện những cung bậc cảm xúc và suy tư của tác giả trước thực tế có người còn ghi nhớ những mất mát hi sinh trong cuộc chiến, có người lại lãng quên quá khứ vẻ vang ấy.

 Bài thơ diễn biến như một câu chuyện, bắt đầu từ hồi nhỏ sống ở làng quê ven biển và hồi chiến tranh sống ở rừng thì vầng trăng là tri kỉ, gần gũi:

"Hồi nhỏ sống với đồng
với sông rồi với biển
hồi chiến tranh ở rừng
vầng trăng thành tri kỷ

Trần trụi với thiên nhiên
hồn nhiên như cây cỏ
ngỡ không bao giờ quên
cái vầng trăng tình nghĩa."

Hồi nhỏ tức là thuở còn bé thơ, còn sống với làng quê dân dã với trăng sáng. Lúc ấy, con người còn hồn nhiên, tươi vui, chưa toan tính điều gì. Trăng là một phần của thiên nhiên gắn kết với cuộc sống con người. Trăng mang theo nhiều điều mơ ước, chứa đựng biết bao tâm tư tình cảm. Trăng với người như hình với bóng, không thể xa rời.

Đến những năm tháng chiến trang gian khổ, ác liệt, vầng trăng đã trở thành “ tri kỉ”, lúc nào cũng kề cận, soi sáng bước đường hành quân của người lính, soi sáng khát khao kháng chiến thắng lợi. Ở đây, tác giả đã sử dụng phép nhân hóa trăng giống như con người, trăng là người bạn thân thiết, tri âm tri kỉ, là đồng chí cùng chia sẻ những vui buồn với người chiến sĩ. Hành quân giữa đêm, trên những nẻo đường xa xôi trắc trở ra mặt trận, những phiên gác giữa rừng khuya lạnh lẽo, những tối nằm yên giấc, người lính đều có vầng trăng bên cạnh. Trăng ở bên, bầu bạn, cùng trải qua bao gian khổ của cuộc sống chiến đấu, đồng cam cộng khổ; cùng hân hoan trong niềm vui thắng trận, cùng khắc khoải mỗi khi người lính nhớ nhà, nhớ quê…

Cho đến khi chiến tranh kết thúc, con người được về sống với ánh điện thành phố, con người cũng thay đổi:

"Từ hồi về thành phố
quen ánh điện cửa gương
vầng trăng đi qua ngõ
như người dưng qua đường."

Cuộc sống tiện nghi, đầy đủ, khác xa với kháng chiến gian khổ đã khiến con người quên hẳn người tri kỉ năm xưa. Giờ đây, vầng trăng đi qua ngõ mà lạnh lùng và xa lạ như người dưng qua đường. Vầng trăng vẫn tròn đầy, vẫn thủy chung tình nghĩa, nhưng con người đã quên trăng, hờ hững, lạnh nhạt, dửng dưng đến vô tình.

 Với giọng điệu tâm tình tự nhiên, hình ảnh giàu tính biểu cảm, bài thơ "Ánh trăng" của Nguyễn Duy như một lời tự nhắc nhở về những năm tháng gian lao đã qua của cuộc đời người lính gắn bó với thiên nhiên, đất nước bình dị. Bài thơ gợi nhắc người đọc thái độ sống “uống nước nhớ nguồn”, "ân tình thủy chung".